Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el - Hüseynî el - Âlûsî

Âlûsî ailesinden müfessir, fakih, edip ve şair.

1217'de (1802) Bağdat'ta doğdu.

Ne­sebi baba tarafından Hz. Hüseyin'e, ana tarafından Hz. Hasan'a ulaşmaktadır.

Hülâgû'nun Bağdat'ı istilâsı üzerine ora­dan göç edip Fırat nehri üzerindeki Âlûs adasına yerleşmiş olduğu için Âlûsî nisbesiyle anılan ve birçok âlim ve edip ye­tiştiren bir aileye mensuptur.

Tahsil ha­yatına reîsülmüderrisîn olan babasının yanında başlayarak ondan Arap dili, Ha­nefî ve Şâfıî fıkhı ile hadis okudu.

Ayrı­ca devrin meşhur âlimlerinden de ders aldı.

Ali es-Süveydî, Alâeddin Ali el-Mevsılî ve Hâlidiyye tarikatının kurucusu Mevlânâ Hâlid en-Nakşibendî onun ho­caları arasında yer alır.

On üç yaşında kitap yazmaya ve ders okutmaya başla­dı.

Aralarında Abdülfettâh eş-Şevvâf ve Ahmed b. Mahmûd Salih (Kaymakçı) gibi âlimlerin de bulunduğu pek çok öğrenci yetiştirdi.

Birçok medresede ders ver­dikten sonra Saltanat-ı Dâr-ı Âliyye mü­derrisi unvanını aldı.

Diğer taraftan Bağ­dat'ın en büyük âlimi olmasından dola­yı, vakfiyesinde bu hususun şart olarak zikredildiği Mercâniye Medresesi vakıf­larına mütevelli tayin edildi. Otuz yaşın­da Bağdat'ın Hanefî müftüsü oldu. Yak­laşık on beş yıl kadar kaldığı bu vazife­den hakkındaki dedikodular yüzünden azledildi (1847).

Bunun üzerine Âlûsî, da­ha önce başlayıp yedi cildini yazdığı meş­hur tefsiri Rûhu'l-me'ânîyi tamamla­mak için köşesine çekildi.

1851 yılına kadar iki cilt daha ilâve ederek tamam­ladığı eserini padişah Abdülmecid'e tak­dim etmek ve bu vesile ile iftiraya uğ­radığı için müftülükten azledildiğini an­latarak hakkını aramak üzere aynı yıl İstanbul'a gitti.

Orada Şeyhülislâm Arif Hikmet Bey ve bazı meşhur âlimlerle görüştü, onlarla ilmî sohbetlerde bulun­du.

Getirdiği resmî yazıları takdim et­mek için Sadrazam Reşid Paşa'nın hu­zuruna çıktı ve sadâret müsteşarı Fuad Paşa'yı da tanıma fırsatı buldu.

Yirmi bir ay kadar kaldığı İstanbul'da hüsnü-kabul gördü, âlimlerin ve devlet adam­larının takdir ve teveccühlerini kazandı.

Ancak arzu ettiği sonucu alamadan Bağ­dat'a döndü.

İstanbul'a gidişini, oradaki temaslarını ve Bağdat'a dönüşünü ede­bî bir üslûpla anlatan üç ayrı eser yazdı.

İstanbul'dan Bağdat'a dönerken yol­da sıtmaya yakalanan ve ömrünün son dönemini bu hastalıkla mücadele ederek geçiren Âlûsî Bağdat'ta öldü ve Ma'rûf-i Kerhî Kabristanına defnedildi.

Âlûsî keskin zekâsı, kuvvetli hafızası, sağlam mantığı ve muhakemesi saye­sinde devrinin en büyük âlimlerinden biri oldu.

Hafızasının kendisini hiç ya­nıltmadığını ve en zor meseleleri dahi halledebilecek fikrî güce sahip olduğu­nu bizzat kendisi ifade etmektedir. Va­karı ve hayır severliği ile de temayüz etti.

Öğrencilerini çok sever ve onların çeşitli ihtiyaçları ile yakından ilgilenirdi.

Gündüzleri ders okuttuğu ve fetva işle­riyle meşgul olduğu için eserlerini an­cak geceleri yazardı.

Süratle yazdığı müsveddeler ertesi gün kâtipleri tara­fından saatlerce temize çekilirdi.

Mü­kemmel bir üslûp ve ifadeye sahip olan yazıları birer fesahat ve belagat örneği­dir.

İlmî ve edebî alanlarda pek çok eser verdi.

Öte yandan hikmet ve ta­savvufa dair yazdığı güzel şiirleriyle bu alanda da üstat olduğunu gösterdi.

Bağdat'ta duraklamış bulunan ilmî ha­yat ve fikrî hareket, onun sayesinde ye­niden canlandı.

Ebü's-Senâ el-Âlûsî, amelde Şafiî mez­hebine bağlı olmakla beraber bazı me­selelerde Hanefî mezhebine uymuş ve ona göre fetva vermiştir.

İbn Teymiyye, İbn Kudâme, İbn Kayyim el-Cevziyye gi­bi meşhur âlimleri takdir ve müdafaa etmesi yanında onların kendi kanaatine ve müctehidlerin icmâ'ına aykırı bul­duğu fikirlerini tenkit etmekten çekin­mezdi.

Hatta kaynaklarda ömrünün son yıllarına doğru içtihada temayül ettiği de zikredilmektedir.

Bu sebeple, ilgisi bulunmadığı halde bazı kimseler tara­fından kendisine yapılan Vehhâbîlik is­nadı doğru değildir.

İtikadda selefi ol­duğunu söyler ve çocuklarına, en doğru yol kabul ettiği selef akidesini tavsiye ederdi.

Bununla beraber Eş'arî ve Mâtürîdî mezheplerini müdafaa etmekten de geri durmamıştır.

O, gerek Şiîler'in sorularına verdiği cevapları ihtiva eden el-Ecvibetü'l-Irâkıyye adlı eserinde, gerekse Rûhu'l-me'âni adlı tefsirinde kelâmî meseleleri dirayetle ele alışından anlaşıldığı üzere kelâm ilmi ile de meş­gul olmuştur.

Âlûsinin Necmeddin Muhammed Hâmid, Bahâeddin Abdullah, Sa'deddin Abdülbâkî, Ebü'l - Berekât Hayreddin Nu'-mân ve Ahmed Şâkir adlarında beş oğ­lu vardır. Bunlardan ilk dördü eser sa­hibi birer âlimdir.