Mukillûn ve Hadis Sayıları

Sahâbe arasinda Hz. Peygamber hayatta kaldigi müddetçe onun yanindan hiç ayrilmayanlar bulundugu gibi, onunla sohbeti kisa sürenler de olmustur. Bu durum tabiî olarak Hz. Peygamber’e ait söz ve fiillerden, bir sahâbînin bildigini diger bir sahâbînin bilememesi neticesini dogurmustur. Esasen Hz. Peygamber’in sohbet halkalarinda yetismis olan sahâbîlerin tamaminin ayni seviyede hadisle istigal ettigi düsünülemez. Takdir edilecegi gibi ilim çok özel bir mesâiyi ve baska isleri terketmeyi gerektirmektedir. Nitekim Hz. Ömer’in, “Yönetici olmadan önce ilim tahsil edin” sözü de bu görüsü teyit etmektedir. Dolayisiyla sahâbe içinde kendisini sirf ilme adamis kisilerin sayisi, sahâbe sayisi ile mukayese edildiginde arada çok büyük bir farkla karsilasilacaktir.

Sahâbenin sayisi hakkinda bilgi veren ilk kaynaklarin hemen tamaminda sözkonusu bilgiler Ebû Zür‘a’nin bir sözüne atfen sekillenmektedir. Söyle ki, Ebû Zür‘a’ya hadislerin sayisi konusunda bir soru yöneltildiginde o, “Kim bunu zapt edebilir? Allah Resûlü ile birlikte vedâ haccina kirk bin, Tebuk Seferi’ne yetmis bin sahâbî katilmisti” cevabini vermistir. Ebû Zür’a ile ayni kanaati paylasan günümüz ilim adamlarindan Muhammed Hamîdullah da düsüncesini söyle ifade etmektedir: “Klasik bir hadis mütehassisi Hz. Peygamber’in sahâbîlerinin sayisinin yüz bini astigini söylemektedir ki bunlarin her birinin sonraki nesillere en az bir hadis nakletmis olabilecegini düsünebiliriz? Bu düsünce tarzinda mübalaga olmaz, zira bilindigi gibi Hz. Peygamber veda hacci esnasinda Arafat’ta yüz on dört bin Müslümana hitap edebilme firsatini bulmustu.”

Gerek Ebû Zür‘a’nin gerekse Hamîdullah’in yaklasimlarinin ilmi açidan tutarli oldugu söylenemez. varsayimlardan hareket ederek sahâbenin tamamini hadis râvisi kabul etmek ve her sahâbînin hadis rivayet etmis olacagini düsünmek izahi güç bir durumdur; zira bir ihtisas isi oldugu gibi, hadis rivayeti de basli basina bir ihtisas alanidir. Nitekim Ibn Abdülber’in de ifade ettigi gibi sahâbenin hepsi ayni seviyede hadis bilgisine sahip degildir. Birinin bildigi hadisleri digerinin bilmemesi gayet tabiîdir. Bu bakimdan sahâbe nesli de dahil hadislerin tamamini ihata etmek mümkün degildir. Zira bu hadisler ancak kitaplarda toplandiktan sonra mümkün olabilir. Bu sebeple kendilerinden bize hadis rivayet edilen sahâbîlerin sayisi, toplam sahâbe sayisinin çok çok altindadir. Nitekim Bakî b. Mahled’in (ö. 276/889) Müsned’inde hadisleri bulunan sahabîlerin isimlerini ve rivayet ettikleri hadis sayilarini bir cüzde toplayan Ibn Hazm’in (ö. 456/1063) Kitâbu’l-‘A’dâd isimli risalesinde bizim tesbitimize göre 1.002 sahâbî adi geçmektedir.

Diger taraftan Ibn Hibbân el-Büstî (ö. 354/965) kendilerinden rivayette bulunulan sahâbîler için kaleme aldigi “Târîhu’s-sahâbe ellezîne ruviye anhümü’l-ahbâr” isimli eserinde sadece 1.608 sahâbînin biyografisini incelemektedir. Ayrica Hakim en-Nîsâbûrî (ö. 405/1014) hadis rivayet etmis olan sahâbîlerin sayisinin dört bin oldugunu söylemekte, Zehebî ise bu sayinin bin bes yüz kadar oldugunu, iki bini asla geçemeyecegini savunmaktadir. Kütüb-i Sitte hadislerini, Tuhfetü’l-esrâf bi ma’rifeti’l-etrâf adiyla sahâbî râvilerine göre yeniden derleyen Mizzî (ö. 742/1341), sözkonusu eserinde toplam 1.391 sahâbîden hadis nakletmektedir.

Bu bilgiler isiginda kendilerinden bize hadis ulasan râvi sahâbîlerin sayisinin toplam sahâbe sayisina nispetle yüzde bir oraninda oldugu görülmektedir. Ayrica râvi sahâbîler içerisinde kendilerinden çok hadis rivayet edilmis olan kisilerin orani da yine ayni sekilde yaklasik olarak yüzde bir civarindadir. Çünkü kendilerinden binden fazla hadis rivayet edilen sahâbî sayisi sadece yedi kisidir. Bilindigi gibi sözkonusu sahâbîlere muksirûn, binden az hadis rivayet edilen sahâbîler için ise mukillûn terimi kullanilmaktadir.

Diger taraftan sahâbîlerin hadis sayilari verilirken Bakî b. Mahled’in Müsned’indeki hadis sayilarina göre bir takim gruplar yapilmis ve bunun neticesinde çesitli terimler ortaya çikmistir. Tespitlerimize göre ilk olarak Ibn Hazm tarafindan kullanilan ashâbu’l-ulûf”, ashâbu’l-elf, ashâbu’l-miîn, ashâbu’l-aserât, ashâbu’t-tis‘ate aser gibi terimleri, Ibnü’l-Cevzî (ö.597/1201) de ayni sekilde kitabinda zikretmistir.

Buna göre Bakî b. Mahled’in Müsned’inde kendilerinden hadis nakledilen sahâbîlerden, binden fazla hadis rivayet edilenler sadece yedi, yüz ile bin hadis arasinda rivayet edilenler otuz, on ile yüaz hadis arasinda rivayet edilenler yüz elli yedi, iki ile on hadis arasinda rivayet edilenler iki yüz kirk iki, kendilerinden ikiser hadis rivayet edilenler ise yüz on bes kisidir. Geriye kalan dört yüz elli bir kisi de “Ashabü’l-vâhid” denilen kendilerinden birer hadis rivayet edilen sahabîlerdir.

Dolayisiyla Baki b. Mahled’in Müsned’inde hadisleri yer alan sahabîlerin yariya yakinindan birer ya da ikiser hadis rivayet edildigi, hadislerin büyük bir kisminin ise geriye kalan çok az sayidaki sahâbîden geldigi anlasilmaktadir. Genel olarak muksirûn ve mukillûn adi verilken sözkonusu ravilerden muksirûn ve hadis sayilari ayri bir makalede ele alindigindan burada mukillûn ve hadis sayilari üzerinde durulacaktir.

A.MUKILLÛN

Hadis rivayeti ile meshur olan sahâbî süphesiz sâdece “muksirûn”u olusturan Ebû Hureyre, Hz. Aise, Enes b. Mâlik, Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Abbas, Câbir b. Abdillah ve Ebû Saîd el-Hudrî’den ibaret degildir. Bu yedi kisi kadar olmasa da, “mukillûn” içerisinde yer alan Abdullah b. Amr, Abdullah b. Mes’ûd, Ömer b. Hattâb, Ali b. Ebû Tâlib, Ümmü Seleme, Ebû Mûsâ el-Es‘arî, Berâ' b. Âzib gibi sahâbîlerden de bize pek çok hadis nakledilmistir. Ilk dört halife ve cennetle müjdelenen diger sahâbîler “mukillûn” içersinde yer almaktadirlar. Bunlardan Ömer b. el-Hattab 537, Ali b. Ebû Talib 536, Osman b. Affan 146, Hz. Ebû Bekir 142, Abdurrahman b. Avf 65, Saîd b. Zeyd 48, Zübeyr b. Avvam 38, Talha b. Ubeydullah 38 hadisi rivayet edilen zevattir. Yukarida da belirttigimiz gibi bu rakamlar bu sahislarin Bakî b. Mahled’in Müsned’inde yer aldigi bildirilen hadislerinin sayisi olup tekrar içermektedir.

“Mukillûn” arasindan birinci sirayi 848 hadis ile Abdullah b Mesud, ikinci sirayi da 700 hadisle Abdullah b Amr almistir. Yine “mukillûn” içerisinde yer alan ve “ashâbu’l-mie” (yüz hadis rivayet edilenler) arasina dâhil edilen sahâbîlerden Muâz b. Cebel’den 157, Ebû Eyyûb el-Ensârî’den ise 155 hadis rivayet edilmistir.

Daha önce de belirttigimiz gibi, sahâbenin bir çogundan ise bize hiç bir hadis intikal etmemistir. Ibn Hazm’in, Baki b. Mahled’in Müsned’ini esas alarak yaptigi siralamada kendilerinden on’dan fazla hadis rivayet edilen “mukillûn” sirasiyla sunlardir:

Sira No Sahabe Adi Hadis Sayisi

1. Abdullah b. Mesud 848

2. Abdullah b. Amr b. el-As 700

3. Ali b. Ebû Tâlib 586

4. Ömer b. el-Hattâb 537

5. Ümmü Seleme 378

6. Ebû Mûsâ el-Es’arî 360

7. Berâ’ b. Âzib 305

8. Ebu Zerr el-Gifarî 281

9. Sa’d b. Ebû Vakkas 271

10. Ebu Ümâme el-Bahili 250

11. Huzeyse b. el.Yeman 250

12. Sehl b. Sa’d 188

13. Ubâde b. es-Sâmit 181

14. Imrân b. Husayn 180

15. Ebü’d-Derdâ’ 179

16. Ebû Katâde 170

17. Büreyde b. el-Husayb el-Eslemî 167

Übeyy b. Ka’b 164

Muâviye b. Ebû Süfyan 163

Muâz b. Cebel 157

Ebû Eyyûb el-Ensârî 155

Osman b. Affân 146

Câbir b. Semura el-Ensârî 146

Ebû Bekir es-Siddîk 142

Mugire b. Su’be 136

Ebû Bekre 132

Üsâme b. Zeyd 132

Sevban, Mevlâ Rasûlillah (a.s) 128

Semura b. Cündeb 123

Numan b. Besir 102

Cerir b. Abdullah 100

Abdullah b. Ebû Evfa 95

Zeyd b. Sabit 92

Zeyd b. Hâlid 81

Esma bint Yezîd b. es-Seken 81

Seleme b. Ekva‘ 77

Meymûne Ümmü’l-mü’minîn 76

Vâil b. Hucr 71

Zeyd b. Erkam el-Ensarî 70

Ka’b b. Mâlik 70

Rafi‘ b. Hadîc 78

Ebu Rafi, Mevlâ Rasûlillah (a.s) 68

Avf b. Malik 67

Adiy b. Hâtim 66

Ümmü Habîbe Ümmü’l-mü’minîn 65

Abdurrahman b. Avf 65

Ammâr b. Yâsir 62

Amr b. Avf 62

Selmân el-Fârisî 60

Hafsa Ümmü’l-mü’minîn 60

Esmâ bint Ebu Bekir es-Siddîk 58

Vasile b. Eska‘ 56

Ukbe b. Amir el-Cüheni 55

Seddad b. Evs 50

Fudale b. Ubeyd 50

Abdullah b. Büsr 50

Saîd b. Zeyd b. Nüfeyl 48

Abdullah b. Zeyd 48

Mikdâm Ebu Kerîme 48

Kab b. Ucre 47

Ümmü Hâni bint Ebû Tâlib 46

Ebû Berze 46

Ebu Cuheyfe 45

Bilâl el-Müezzin 44

Cündüb b. Abdullah b. Süfyân 43

Abdullah b. Mugaffel 43

Mikdâd 42

Muâviye b. Hayde 42

Sehl b. Huneyf 40

Hakîm b. Hizâm 40

Ebu Sa’lebe el-Husani 40

Ümmü Atiyye 40

Amr b. el-As 39

Huzeyme b. Sabit Zü’s-sehadeteyn 38

ez-Zübeyr b. el-Avvâm 38

Talha b. Ubeydullah 38

Amr b. Abese 38

el-Abbas b. el-Abdülmuttalip 35

Ma’kil b. Yesar 34

Fâtime bint Kays 34

Abdullah b. Zübeyr 33

Habbab b. el-Eret 32

el-Irbâd b. Sâriye 31

Muâz b. Enes 30

Iyad b. Himâr el-Mücâsii 30

Suheyb 31

Ümmü’l-Fadl bint el-Hâris 30

Osmân b. Ebu’l-As es-Sakafî 29

Ya’la b. Ümeyye 28

Utbe b. Abd 28

Ebu Üseyd es-Saîdî 28

Abdullah b. Mâlik b. Buhayne 27

Ebu Mâlik el-Es’arî 27

Ebu Humeyd es-Saîdî 26

Yala b. Mürre 26

Abdullah b. Cafer 25

Ebu Talha el-Ensari 25

Abdullah b. Selâm 25

Sehl b. Ebu Hasme 25

Ebü’l-Melîh el-Hüzelî 25

el-Fadl b. el-Abbas 24

Ebu Vâkid el-Leysî 24

Rufa‘a b. Râfi‘ 24

Abdullah b. Üneys 24

Evs b. Evs 24

es-Serid 24

Lakât b. Âmir 24

Ümmü Kays bint Muhsan 24

mir b. Rebia 22

Kurre 22

es-Sâib 22

Sa’d b. ‘Ubâde 21

er-Rübeyyi bint Muavviz b. Afra 21

Ebû Berze 20

Ebû Sureyh 20

Abdullah b. Cerad 20

Misver b. Mahreme 20

Amr b. Ümeyye ed-Damrî 20

Safvân b. Assâl 20

Ashâbu’t-tis‘ate ‘asera

1. Sürâka b. Mâlik el-Cu’sum

2. Sebra b. Mabed el-Cüheni

Ashâbu’s-semâniyete ‘asera

1. Temim ed-Dârî

2. Hâlid b. el-Velîd

3. Amr b. Hureys

4. Ibn Havale el-Ezdi

5. Üseyd b. Hudayr

6. Fatima bint Rasûlîllah (a.s)

Ashâbu’s-seb‘ate ‘asera

1. en-Nüvas b. Sem’ân el-Kilabî

2. Abdullah b. Sercis

3. Abdullah b. el-Hâris el-Cez

Ashâbu’s-sittete asera

1. es-Sa’b b. Cessâme

2. Kays b. Sa’d b. ‘Ubâde

3. Muhammed b. Mesleme

Ashâbu’l-hamsete asera

1. Mâlik b. el-Huveyris el-Leysî

2. Ebû Lübâbe b. Abdülmünzir

3. Süleyman b. Sard

4. Havle bint Hakîm

Ashâbu’l-erba‘ate asera

1. Abdurrahman b. Sibl

2. Sâbit b. Dahhak

3. Talk b. Ali

4. Ebû Ubeyde el-Cerrâh

5. Sefine

6. Târik

7. es-Sunâbihi

8. Abdurrahman b. Semura

9. el-Hakem b. Umeyr

10. Sefine, Mevla Rasûlillah (a.s)

11. Ka’b b. Mürra

12. Ümmü Süleym bint Milhân

Ashâbu’s-selâsete asera

1. Ebû Leyla el-Ensarî

2. Muaviye b. el-Hakem