Şûra İlkesi ve Demokrasiyle İlişkisi (The Principle of Council and its Relevancy to Democracy)

Şûra, toplumsal sorunlarla ilgili olarak kamuoyuna başvurma ve toplumun genel görüşü yönünde karar almanın önemli bir yoludur. O, insanların geleceğini belirleme hakkını kullanmanın; siyasal katılımın temel yöntemlerinden biridir. İslam’a bakıldığında da onun toplumsal hayatın her yönünü kapsayan bir ilke olduğu görülür.

Şûra başkalarının görüşlerini dikkate almayı ifade ederken, "bede"e’ kökünden gelen "istibdat", kelime anlamıyla kişinin tek kalması, görüşün ferdî olmasını ifade eder. Toplumu ilgilendiren konularda bir kişinin tek başına söz hakkına sahip olması, bireysel görüşünü uygulamaya geçirebilmesi otoriteryenliğe ve despotizme yol açar. İslam ise “Onların üzerinde bir zorba değilsin.”1 ve “…Sen onlara karşı zor kullanacak değilsin...”2 ayetlerinden anlaşılacağı gibi despotizmi dışlar. Çünkü bu ayetler, peygamber de dahil hiç kimsenin toplumun vasisi, bireylerin bekçisi olamayacağını ve kendinde despotluk etme hakkını göremeyeceğini ortaya koymaktadır.3 Bu da dolaylı olarak yöneticiye yönetimi tek başına istibdat yoluyla elinde bulundurmak hakkını veren bir yapılanmayı tasvip etmez. Devlet yöneticisi, insanlar üzerinde vesayet sahibi olmadığına göre, kendi başına onlar adına en doğru kararı verme hakkına sahip görülemez.

Şûranın Gerekliliği

Âlimlerin çoğunluğuna göre, şûra, devlet adamlarınca yerine getirilmesi zorunlu bir vecibe olup, onu terk eden, Allah indinde günahkar, insanlar önünde ise sorumludur. Şûra’nın zorunlu bir uygulama olduğuna “…(Yapacağın) işlerde onlara da danış, bir kere de azmettin mi, artık Allah’a dayan...”4 ve “…Onların işleri de kendi aralarında şûra iledir...”5 ayetleri delil gösterilir. İlk ayette meşveret emredilirken ikinci ayette şûra, Müslümanların özellikleri (görevleri) arasında sayılmaktadır. Buna göre, Müslümanların sorunları despotlukla değil, uzlaşmayla çözmeleri, kendi geleceklerini belirlemede söz sahibi olmaları gerekir. Ayrıca İslam Peygamberi’nin teşvik ve uygulamaları da şûrayı emreden ayetler doğrultusunda olmuştur. O, Müslüman toplulukların ileri gelenleri ve sözüne itibar edilenlerle ve ilgili oldukları konularda diğer Müslümanlarla daima istişare etmiştir.

İslam’ın emrettiği sosyal bir ilke olarak şûra ve meşvereti siyasi alanda kaçınılmaz bir gerekliliğe dönüştüren nedenlerin başında insanın bilgi, tecrübe ve düşüncelerinin sınırlı oluşu gelmektedir. Çok yönlü sorunlar karşısında tek bir bakış açısı doğru bir görüşe ulaştırmaz. Kusursuz, mutlak doğru ve sınırsız bilgi ancak Allah’ındır. Bu konuyla ilgili “Her ilim sahibinin üstünde de daha iyi bilen biri vardır.”6 ayeti beşerî bilginin izafî olduğunu vurgulamakta ve "tek doğru" anlayışının dışlayıcılığından kaçınmaya yöneltmektedir. Tek doğru anlayışından kaçınmanın yolu da meşveret ve şûradır.

Özellikle çağımızda bir insanın sosyal meselelerle ilgili sorunlarının her yönünü bilmeleri, alternatif çözüm yollarının tümünü tecrübe etmeleri imkansız gibidir. İvan İllich çağımız için “kabiliyetsizleştirici uzmanlıklar çağı” tanımlamasını yapmaktadır. Çünkü Bediüzzaman’ın ifadesiyle, “Bir şahıs, çok fenlerde ihtisas sahibi olamaz.”7 Ancak uzman insanların şûra çalışması sonucunda, o şûranın katılımcıları, konunun her yönünde ihtisas sahibi gibi olurlar. Bu nedenle yine onun dile getirdiği üzere, ancak şûra ve meşveret esasıyla oluşan kurumlar toplumu temsil ederek yönetebilir: “Zaman-ı sabıkta revâbıt-ı içtimâ ve levazım-ı taayyüş ve fevaid-i medeniyet o kadar tekessür ve teşaub etmediğinden, bazı kalil adamların fikri, devletin idaresine yarı kâfi gibi idi. Amma bu zamanda revabıt-ı içtima o kadar tekessür etmiş ve levazım-ı taayyüş o derece taaddüt etmiş ve semerat-ı medeniyet o kadar tefennün etmiş ki, ancak yalnız kalb-i millet hükmünde olan meclis-i meb’usan ve fikr-i ümmet makamında olan meşveret-i şer’î ve seyf ve kuvvet-i medeniyet menzilinde bulunan hürriyet-i efkâr o devleti taşıyabilir ve idare ve terbiye edebilir. Bu hakikate misal, eski hükûmet-i müstebide, yeni hükûmet-i meşrutadır.”8

Hz. Peygamber, kendisinin ilahî vahiyle kılavuzluk edilme gibi ayırt edici bir özelliğine karşın yine de karar almadan önce daima Ashabı ve taraftarlarının kabile temsilcileriyle istişarede bulunmuştur.

Şûra, bilgi ve tecrübesi eksik insanların doğru bilgiye ulaşmalarını ve doğru çözümü bulmalarını sağlayan bir yöntemdir. İslam Peygamberi (s.a.v.) istişarede bulunan bir topluluğun isabetli bir görüşte birleşeceklerini söylemiştir.9 Çünkü çok boyutlu siyasi meselelerde getirilen çözüm önerilerini iyi değerlendirmenin yolu, ehil insanların görüşlerinin mukayesesini yapmak, onların tartışmalarından yararlanmaktır. Akıllı insan aklını kullanır, ama daha akıllı olan kimse başkalarının da aklını kullanır. Şûra ilkesi, gereğince uygulandığında, bireyin başkalarının da akıl, bilgi, tecrübelerinden yararlanmasını, ilmin iradeye değil, iradenin ilme tabi olmasını sağlamaktadır.

Şûra çalışmalarının insanların bilgi eksikliklerini gidermedeki rolüne en çok günümüzde karşılaşılan kimi sorunların çözümüne yönelik içtihat ve kanunlaştırma çalışmalarında ihtiyaç duyulmaktadır. Bu konuya ileride yeniden temas edeceğiz. Ancak bu noktada şûra ile bir delil olarak icma kavramı arasındaki ilişkiye değinmek yararlı olacaktır. Bu konuda Bediüzzaman şunları söylemektedir:

“Müfessir-i azîm olan zamanın taht-ı riyasetinde, her biri bir fende mütehassıs, muhakkikîn-i ulemadan müntehap bir meclis-i meb’usan-ı ilmiye teşkiliyle, meşveretle bir tefsiri telif etmekle sair tefasirdeki münkasım olan mehasin ve kemâlâtı mühezzebe ve müzehhebe olarak cem etmelidirler. Evet, meşrutiyettir; her şeyde meşveret hükümfermâdır. Efkâr-ı umumiye dahi didebandır. İcma-ı ümmetin hücciyeti buna hüccettir.”10 Bu ifadelerden icmanın delil oluşu, başta kanunlaştırma faaliyetleri olmak üzere yönetim alanında meşverete dayanmak gerektiğini ortaya koymaktadır. Oysa tarih boyunca icma, dinî hükümlerin tespitinde bir delil olarak üzerinde birleşilmiş, ancak siyaset alanında uygulamaya konulmamıştır. Oysa icma, siyaset alanında meşveret ve şûranın esas olması, şûra kararının da bağlayıcı olması gerektiği fikrine götürmektedir.

Şûra, insanlara ve onların bilgi, düşünce ve tecrübelerine değer vermenin bir gereğidir. İki kişiyi ilgilendiren bir meselede taraflardan birinin, diğerlerinin görüşlerini dikkate almadan tek başına karar vermesi haksızlıktır. Bu haksızlığın nedeni ya kendi çıkarlarını ortak yararın üstünde tutma ya da doğru çözüm üretme konusunda kendisini herkesten üstün görüp diğerlerine güvenmeme olabilir.

Günümüzde insan haklarının kolektif olarak kullanılmaya başlanması, medeni bir ihtiyaç olarak sivil toplum teşkilatlarının; sendikalar, vakıflar ve derneklerin çoğalması, insanların siyasal haklarını partiler aracılığıyla kullanmaları, insanların seslerini duyurabilmek için çok farklı fikir ve tutumlara sahip insanların ortak bir amaç için bir araya gelmeleri, şahs-ı vahit’in çağımızdaki durumunu gösteriyor. Artık bilgi ve enformasyon ağının bir kimsenin altından kalkamayacak şekilde artmış olması, insanların bireyselliklerinden vaz geçmemekle birlikte Bedizüzzaman’ın şahs-ı manevi dediği çeşitli topluluklar içinde yer almalarını gerektirmektedir. Bunun bilgi, tecrübe ve fikir paylaşımında önemli bir yeri vardır.

Burada belirtelim ki, toplumun iki konuda otoritesi vardır: Birincisi, yöneticinin seçimi ve yönetimin denetimi, değiştirilmesi ve azli. İkincisi, yönetimde uyulacak maksimler, üst ilkeler dışında insanların yararının belirlenmesi. Bu şu anlama gelir; kimse toplumsal iradeye karşın toplumun yararı için tasarrufta bulunamaz. Bu noktada şûranın önemli bir rolü de bir konuda toplumun yararının ve bunu gerçekleştirecek çeşitli alternatiflerin belirlenmesi ve en uygun uygulamanın karara bağlanmasıdır. Bu nedenle, bireylerin kendi gelecekleri hakkında söz sahibi olmalarına imkân veren şûra, yönetim ile halk arasında bir köprü durumundaki şûra uygulaması anlamı taşımaktadır. “Heyet-i içtimaiyenin hayatını koruyan intizamın en büyük şartı, insanların tabakaları arasında boşluk kalmamasıdır.”11 Halkın yönetimden büsbütün tecrit edilmesini önleyen şûra, yönetim ile yönetilenler arasında boşluğun kalkmasına yardım eder. İstibdat, yönetimin halka yabancılaşmasına yol açarken, onu dışlayan şûra, yasama ve yürütmedeki tekeli kaldırıp insanların katılım haklarını kullanabilmelerini sağlama amacına yöneliktir. Esasında şûranın bir gereklilik oluşu, her bireyin toplumda yaşanan sorunlara karşı duyarsız kalmama konusunda dinî ve ahlakî açıdan bireysel sorumluluğunun da bir gereğidir.

Toplum, şûrada ve şûra yoluyla, devlet yönetimi, toplum düzeni ve medeniyetin geliştirilmesinde iktidarın kaynağıdır ve ancak şûra yoluyla onun destekçisi olur.12 Dolayısıyla şûra, insanların kendi geleceğini belirleme onur ve hakkına sahip olmaları gereğini teyit eden ilahî bir metottur.

Şûranın Bağlayıcılığı

Şûranın Allah’ın emrettiği bir gereklilik olduğu açıklandıktan sonra şûra sonucunda bir görüşte karar kılınırsa, bu görüşün uygulanması vacip olur mu? sorusunun da cevaplanması gerekir.

Şûra, tarihsel uygulamalarda sultan ve valilerin danışmaya uygun gördüğü kişilerle; halkın ileri gelenleri ve kendi atadıkları diğer yöneticilerle görüşme geleneğine dönüştürülmüştür. Çağdaş ilim adamları haklı olarak, bu geleneğin şûra ilkesinin amacını gerçekleştirmede yetersiz olduğunu belirtirler. Onlara göre, şûra tüm toplumun aslî bir hakkıdır. Nitekim İslâm Peygamberi, belli bir grupla değil, doğrudan toplumla; ilgili sosyal gruplarla istişârede bulunuyordu.

Bu yaklaşım doğru olmakla birlikte, onu doğrudan ve açık biçimde dinî nassla temellendirmek güçtür. Bu konuda çağın gerekleri ve insanlığın bilgi birikiminin devreye girdiğini ve bu yaklaşımı doğruladığını belirtmeliyiz. Artık bilgi ve görüş alma amaçlı danışma ile şûra birbirinden ayırt edilmesi gereken iki ayrı kavramdır. Bu ayrım bizi şûranın bir kesin karar mekanizması olup olmadığı sorusuna götürmektedir.

Eski âlimler genel olarak, şûranın gereklilik olmakla birlikte, bilgilendirici mahiyette olduğunu ve bağlayıcı olmadığını söylemişlerdir. Buna göre son karar, meselenin çeşitli yönleri anlaşıldıktan sonra, şûraya katılan kimselerin çoğunluğunun, hatta tümünün görüşüne aykırı olsa da, sadece idarecinin hakkıdır. Çünkü yönetimde tam yetkisi ve uygulamalarından tam bir sorumluluğu bulunduğu için halifenin ikna olmadığı bir şûra kararına bağlı olması caiz değildir. Şûranın bağlayıcı olmadığını savunanlar, Hz. Peygamber’in, Hudeybiye Antlaşması’nı yaparken; Hz. Ebu Bekir’in, Usame komutasındaki orduyu Suriye’ye gönderirken, Ridde olayında savaşa başvururken; Hz. Ömer’in de fethedilen Güney Irak topraklarını ganimet olarak dağıtmazken çoğunluğun görüşüne uymamasını delil gösterirler.13 Hudeybiye barışı, yöneticinin toplumun görüşünün aksine uygulamalar yapabileceği şeklinde hukuki bir kural çıkarılmayacak şekilde Resulullah’ın konumundan kaynaklanan istisnai bir durumdur. Ayrıca tarihin kritik anlarında liderin halkın görüşünün aksine bir kararı uyguladığı ve bu kararın haklılığının ortaya çıkıp saygı gördüğü görülebilir. Ancak bu, bir yöneticinin böyle yapmaya hukuken hakkı olduğu sonucunu vermez.

Yukarda geçen diğer olaylarda ise, Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer toplumu ikna etmiştir veya toplumun genel kanaati üst bir ilkeye aykırıdır. Ebu Bekir, Usame komutasındaki orduyu savaşa gönderirken, Rasulullah’ın uygulamaya azmettiği bir kararı uygulamıştır. Ridde olayında, yani zekât vermeyenlerle savaşta da çoğunluğu haklı olduğuna ikna etmek suretiyle savaşa çıkmıştır.14

Abdulkadir Udeh, Mevdudi, Hamidullah gibi çağdaş ilim adamlarının çoğunluğu, şûrayı, sadece bir fikir sorma işlemi değil, bağlayıcı bir karar mekanizması olarak kabul etmişlerdir.15 Buna göre yöneticinin halkı dışlayıp gerek tek başına kendi görüşü gerekse çevresindeki özel bir grubun görüşüyle karara varması ve onu uygulaması yanlıştır. İslam, yürütme yetkisine, devletin önemli bir işini Müslümanlara müracaat etmedikçe kesinleştirmemesini vacip kılmış ve bu otoriteyi, Müslümanların önünde kamu görevleri çerçevesindeki icraatlarından da sorumlu yapmıştır.

Bazı çağdaş düşünürler, Şûra 38. ayete göre şûranın bağlayıcı olduğunu söylerler. Bu görüşe göre, “(Yapacağın) işlerde onlara da danış, bir kere de azmettin mi, artık Allah’a dayan.”16 ayetinde, "azm", niyette kararlılık anlamına geldiği için, ondan dönülemez. Ancak burada “azm”in “şûra kararı” olduğu açıkça ifade edilmediği gibi şûra’nın bağlayıcılığını net bir şekilde bildiren bir nass da söz konusu değildir. Bununla birlikte mantıken “azm”in ayetin baş tarafında geçen şûranın ürünü olması gerekir, yoksa şûranın ürününden soyutlanması onu anlamsız yapacaktır. Ayetin değindiği olayda da Allah’ın Elçisi (a.s.m.), Sahabenin çoğunluğunun görüşünü uygulamaya azmetmişti. Bu bakımdan şûranın bağlayıcılığına dair delil bulunmadığı görüşü, bunu açıklayan bir nassın bulunmayışı bakımından doğru, ancak ilgili nassların maksadı açısından yanlıştır. Dolayısıyla, şûranın bağlayıcılığı metne dayanmamakla birlikte, bugünün siyasal kültürü ve gelişen şartlar karşısında şûra kararının yöneticiler için bağlayıcılığını kanunlaştırmak, İslam’a aykırı değildir. Ayrıca, Kur’an’da açıkça belirtilen bir vacip olduğundan, şûranın sonucu itibariyle de bağlayıcı bir mekanizmaya dönüşmesi, İslâm’a daha yakın bir uygulama olacaktır.

Bu görüşün ikinci dayanağı ise Resulullah’ın daima insanların üzerinde birleştiği veya çoğunluğun benimsediği görüşte karar kılması ve onu uygulamaya koymasıdır.

Şûranın bağlayıcılığı görüşünün bir dayanağının da toplumun maslahatı ve siyasî gereklilik olduğunu söyleyebiliriz. Bağlayıcı olmayan şûra, yöneticinin otoritesini sınırlandırmaz. Şûra ilkesinin şûra ehline vermiş olduğu bu yetkinin asıl sahibi toplumdur. Toplum olmaksızın otorite var olamayacağı için toplum, otoritenin kaynağıdır.17 O hâlde kimsenin toplumu yakından ilgilendiren bir konuda toplumun düşüncesi ve iradesinin aksine hareket etme yetki ve hakkı olamaz.

Bazı ilim adamları, hukukla bağdaşmayan bir kararın çıkmaması için şûranın faaliyet alanının sınırlanması ve belli esaslara bağlanması gerektiğine dikkat çekerler. Örneğin Yazır’a göre, hukukî konularla ilgili müşavere, hakkında kesinlik ifade eden bir nass bilinmeyip az çok içtihada elverişli olan veya tatbikat açısından değerlendirilip açıklanması ve düzenlenmesi gereken hususlardadır.18 Şûranın şer’î istidlal yolları ve içtihatla hükmedilecek konularda olmadığı görüşü, hangi usule göre oluşturulmuş içtihadın alınacağı problemini açıkta bırakmaktadır. Bunun yanında içtihadî konularda, ilim adamlarının ve konunun uzmanlarının görüşlerine dayanılması da bir gerekliliktir.

İslâm’da, iradesi hukukun yegâne kaynağı sayılan bir egemenliğin reddedilmesi ve hukukun yapılır değil keşfedilir oluşu sebebiyle, şûra, hukukî sınırları aşamaz ve insanların haklarının özüne dokunamaz. Bu nedenle, kanaatimizce, şûra kararları da üçüncü güç (yargı) tarafından denetlenmelidir.

Şûranın gerek işlevi gerekse gayesi açısından yakından ilgili olduğu bir kavram da yukarıda belirtildiği gibi icmâdır. Öncelikle şûranın gerekliliği konusunda ileri sürülen “Ümmetim hata üzerinde birleşmez.”19 hadisini şûranın gerekliliği ve şûra kararının bağlayıcı olması gerektiğini temellendirmek için de kullanabiliriz. Günümüz şartlarının meşruti, hatta demokratik bir sistemi gerektirdiğini vurgulayan Bediüzzaman’a göre, fıkıh’taki “Rey-i cumhur budur, fetvâ bunun üzerinedir.” yaklaşımı, millet meclisindeki oy çoğunluğunun benzeridir.20 “Asl-ı şeriatın hakikî yolu, gerçek meşru meşrutiyettir.” diyen Bediüzzaman’a göre, meşrutiyetin açılımı cumhuriyet ve demokrasidir. Bu da adalet, meşveret ve kuvvetin kanunda toplanması ilkelerini içermektedir.21 Elmalılı’ya göre de şûra müzakereleri (görüşmeleri) icmâ meselelerinin aslını teşkil eder.”22

“Vahyin açıkça belirlediği hususlarda şûra ve içtihat söz konusu olmayacağına göre, icmâ da değişkendir. İcmâ ile bugün saptanan bir husus, yarın başka bir şûranın bir başka icmâı ile değiştirilebilir. Çünkü nass ile belirlenmemiş konularda, ahkamın değişmesi esastır. Aksi takdirde hayatta çekişmeler başlar ve şûra emri etkisiz kalır.”23 Bu değerlendirme de icmanın, ilgili konunun dinî hükmünü belirleyen bir kaynak olarak kabul edildiği anlaşılmaktadır. Bu anlayışın sonucu, aynı konuda, insanların (değişken) değerlendirmelerine bağlı olarak çok farklı görüşlerin doğru olduğunu kabul etmektir. Oysa icmanın nassın bulunmadığı konularda dinî hüküm koyucu bir kaynak olduğu görüşü, kanaatimizce temelsizdir. Çünkü icma’, bir nassın yorumu ve içtihat ile ilgili olup, tek başına hüküm kaynağı veya yasama yolu olamaz. Dolayısıyla belli bir nassla ilintili olmayan bir kural, üzerinde mutabakat olsa bile dinî bir hüküm sayılamaz. Hukukun egemenliği ilkesinin fonksiyonu da tam bu noktada devreye girer ve toplumun fikir birliğinin, hukukî ilkeler ve temel hakların önüne geçmesini engeller. Yani bir konuda sınırlandırma (emir veya yasak) getiren bir nass kesin olarak mevcut değilse, o konudaki görüş birliği, dinî bir hüküm olarak ibâhayı kaldıramaz; sınırlama getiremez. Nassın bulunmadığı bir konudaki icma da belli bir zaman diliminde toplumun maslahatının ne olduğunu veya neyin daha adil olduğunu belirler.

İcma’nın bağlayıcı dinî bir norm şeklinde anlaşılması, özellikle nassın dışında ayrı bir delil olarak alındığı durumlarda, makuliyet açısından oldukça sorundur. Kanaatimizce, icmâ’ belli bir tarih diliminde bir toplumun kendi sosyal-kültürel ve siyasal koşulları içerisinde alimlerin genel itibariyle vardıkları bir konsensüstür. Bu konsensüsün önem ve işlevi, söz konusu toplumsal ortamda, alimlerce dinî ilkellerin ve nassların nasıl anlaşıldığı veya nasıl anlaşılması gerektiğini göstermesidir. İcmanın nassın nasıl anlaşılması gerektiğini göstermesi, bir nass hakkında görüş birliğine varılan tefsirin doğruluğu temel varsayımından hareket edileceği anlamına gelir. Bu demektir ki, kesin bir delille yanlışlanmadıkça icma geçerli görüş olarak kalacaktır. Dolaysıyla icmâ, bir toplumda nassın nasıl somutlaşacağını, sistemin yapı ve işleyişine nasıl yansıyacağını göstermesidir. Devletin faaliyeti dışında oluşan icmâ, devletin kanunlaştırma faaliyetine yön verecek ve bu alanda geçerli bir yöntem olacaktır.

Önemli bir nokta da icmânın özerk değil de nassa aykırılık taşımaması gereken bir norm şeklinde görülmesi, hukukun üstünlüğünün gereğidir. Buradan şûranın da hukukî ilkelerle kayıtlı olması gerektiği, sübûtu ve delâleti kat’î hukukî normlara aykırı olamayacağı sonucuna ulaşabiliriz. Şûra meclisinden de istibdada yol açan kararlar çıkması da imkânsız değildir. Bu durumda, Bediüzzaman’ın istibdatın bir kişiden bir gruba yayılması olarak açıkladığı bir durum ortaya çıkar.24 Hukukun üstünlüğü ilkesi, bu durumu önlemeye yöneliktir.

Ayrıca hilafet nazariyesi ile günümüz demokrasilerinin esaslı farklılıklarına işaret edilmelidir. Günümüz anayasal demokrasilerinin önemli bir özelliği, “kuvvetler ayrılığı”dır; devlet başkanı yürütme alanında tasarruflarda bulunur, periyodik seçimlerle de uygulamaları halk tarafından değerlendirilir. Hilafet teorisinde ise halife, kuvvetleri elinde toplamaktadır. Oysa İslâm’da da teorik olarak kuvvetler ayrılığı olduğu -özellikle de hukukçuların ve yargıçların siyasi iradeden bağımsız davranmaları gerektiği-, konuya İslam’ın ilkeleri ve hedefleri açısından bakan pek çok araştırma tarafından doğrulanmaktadır.25 Ancak kuvvetler ayrılığı prensibi, Müslüman siyaset geleneğinde kurumlaşmamıştır.

Bazı ilim adamları, şûra sürecinde herkesin bilgi ve düşüncelerini özgürce ifade edebilmeleri ve etmeleri gerekirken, sonuçta alınan karara muhalefet etmenin, onu tartışma konusu yapmanın doğru olmadığını ileri sürmüşlerdir. İslam siyasi kültürü, böyle bir yaklaşımı doğrulamaktadır. Çünkü şûra ilkesi, gerçekte toplumda birleşme ve bütünleşmeyi sağlamaya yöneliktir. Demokrasiler ise siyasal partilerle muhalefetin devamlılığını öngörür ve değişime kapı açar. Şûra kararının tartışılmasını hoş karşılamayan yaklaşımın aksine, günümüz demokrasilerinde ise, uygulamaya girmiş bir görüş, yargı tarafından incelemeye alınabilir ve hatta yürütme durdurulabilir. Ancak şûra kararlarının bağlayıcı olması ile yargı tarafından denetlenmesi birbiriyle bağdaşmayan durumlar değildir. Çünkü yargı, kanunlaştırma faaliyetlerini yürüten meclisin, yetki alanının dışına çıkıp çıkmadığı, yetki alanındaki faaliyetlerde usule uygun davranıp davranmadığını denetler; yoksa alınan kararları “danışma heyetinin sunduğu bilgi ve öneriler” olarak değerlendiremez.

Şûranın nasıl uygulanacağına ilişkin İslam siyasi kültüründe çok farklı uygulamalar ve görüşlerle karşılaşırız. Bunlar, adil bir yapılanmanın nasıl olacağına ilişkin görüşlerden ibarettir. İnsanlığın siyaset alanındaki bilgi birikimi ve tecrübesinden yararlanarak adil bir yapılanmanın nasıl olması gerektiği konusunda daha farklı görüşler de ileri sürülebilir. O hâlde şûranın nasıl uygulanacağı konusunu çağdaş veriler ışığında yeniden düşünmek gerekir. Çünkü “(İslam) esasları vaz’etmiş, fakat o esaslardan alınacak hükümleri veya esasata bina edilecek füruatı akılların meşveretine havale etmiştir.”26 Bu noktada şûra kararlarının bağlayıcılığının açık bir dinî nassa dayanmadığını yeniden belirtelim. Ancak adalet, şûra, emaneti ehline verme gibi ilkelere uymak kaydıyla yönetimin nasıl olacağı insanlara bırakılmışsa, şûra kararının bağlayıcı olup olmaması gerektiğini de siyaset biliminin verileri ışığında tartışmak gerekir. Nasslarda şûra kararının bağlayıcı olduğunun açıkça belirtilmemiş olması, onu bağlayıcı bir karar mekanizmasına dönüştürmeye engel değildir. Burada “şûra kararlarının bağlayıcı olması İslam’a aykırı mıdır?” sorusu sorulabilir. Eğer yetki ve sorumlulukların halifenin elinde toplanması nassa dayanmıyorsa, bu durumda, onun şûra kararlarına uyması gerekmediği de doğrulanamaz.

Burada şûra ile demokrasi arasında ilişkilendirme yaparken göz ardı edilmemesi gereken hususlara da dikkat çekmek yerinde olacaktır.

Öncelikle şûra sosyal bir ilkedir. Bir uygulama olarak şûra İslam öncesi toplumlarda da görülür, ancak onu İslam sosyal bir ilke olarak öne çıkartmıştır. Oysa onun kimi araştırmacılar tarafından bir "idare sistemi" olarak tanımlandığı görülür. İdare sistemi, iktidarın kaynağı, yetkileri, sınırları ve kullanma tarzı, katılım… gibi konularda ayrıntılı ve sistemli normlara sahiptir; çok genel ve hiçbir zaman değişiklik gerektirmeyecek boyutta esnek olamaz. Şûra ise Hz. Peygamber (s.a.v.) döneminden itibaren çeşitli idare sistemleri içinde çok farklı uygulamaları görülen bir ilkedir.

İkinci olarak demokrasi kavramının oluşumu birçok referansa bağlıdır. Dolayısıyla şûra ve demokrasi veya cumhuriyet kavramları arasındaki ilgi ve benzerlikler şûranın demokrasiyle özdeş olduğu anlamına gelmez.

Şûra ilkesi, bir yönetim biçimi olarak demokrasinin alternatifi olarak düşünülemez. Demokrasi, yetersizlikleri, -onu demokrasi yapan- doğasındaki çelişkileri ve insanlığa yararları ile her zaman tartışılacak bir yönetim biçimidir. Şûra ise en iyi nasıl uygulanabileceği üzerinde durulması gereken bir ilkedir. Meşrutiyet, cumhuriyet ve demokrasi onun çeşitli uygulama biçimlerini içerir. Bugün artık demokrasinin yetersizlikleri ve doğasındaki çelişkileri ile insanlığın ulaşabildiği en iyi yönetim biçimi olduğu düşüncesi baskın hâle gelmiştir. Demokrasi, çoğunluğun neyi irade ettiğinin tespit edilmesinden ibaret değildir. O, kuvvetler ayrılığı, hukukun üstünlüğü gibi kavramları temel alan bir yönetim biçimidir. Kuvvetler ayrılığı ve hukukun üstünlüğü, Müslüman siyaset geleneğinde izdüşümlerini gördüğümüz, İslam’ın hedeflediği adaleti gerçekleştirmede daha başarılı olan ilkelerdir. Dolayısıyla şûra, hukukun üstünlüğü, -yargının güdümsüz olmasını da gerektiren- yargının tarafsızlığı gibi ilkeler, Müslüman zihniyetini demokrasiyi benimsemeye yönlendirmektedir. Bu, demokrasinin mükemmel olmasından değil, insanlığın ulaşabildiği en iyi yönetim biçimi olmasından dolayıdır.

Üçüncü olarak İslam’ın demokrasi ile ilişkisini doğru biçimde açıklamak için de demokrasinin ilke ve kurallarını mutlaka dinî metinlerle ilişkilendirme çabası yerinde değildir. Çünkü bir düzenlemenin nassla teyit edilmemiş olması, onun İslam’a ayk