Gazalinin Eserlerinde Yahudiliğe Yaklaşımı

İmam-ı Gazali’nin hayatı ve eserleri

Genel olarak el-Gazali nispetiyle tanınan Ebu Hamid Muhammed İbn Muhammed İbn Muhammed İbn Tavus Ahmet et-Tusi eş-Şafi, 450/1058’de Horasan’da şimdiki Meşhed kenti civarında Tus kentinin iki kasabasından biri olan Taberan’da doğdu.

Kendisi İslam’ın Delili (Huccet’ül İslam) Dinin Süsü (Zeynu’d-Din) ve Dinin Yenileyicisi (Müceddid) olarak anılmaktadır.1
Doğduğu kasabaya nisbetle Tusi diye anılmakla birlikte onun adını bile unutturacak derecede meşhur olan nisbesi Gazzali’dir. (Gazali)

yazılışları aynı olan bu iki nisbeden hangisinin doğru olduğu meselesi esli kaynaklarda ve yeni araştırmalarda tartışılmış fakat kesin bir sonuca varılmamıştır. İzzeddin ibnul’l-Esir, Safedi, Ahmed b. Muhammed el-Feyyumi gibi tarihçiler, Gazali diye okuyuşu kabul ederler.

Buna karşılık eski tarih ve tabakat müelliflerinin büyük çoğunluğuna göre Ebu Hamid, babasının mesleğine (gazzal –yün eğirici) nisbetle Gazali diye anılmıştır.2 Babası kendi dükkânında yün eğirerek ve satarak geçinirdi. Ölüm döşeğinde iken oğulları Muhammed Ahmet’i arkadaşlarından mutasavvıf bir zata teslim etti.
Babalarının ölümünden sonra vasileri onları büyüttü, yazı öğretti ve ilim öğrenmelerine azami dikkati sarf etti. Babalarından kalmış olan pek az miktardaki malları bitince, eğitim ve öğretimleri baba dostuna zor gelmeye başladı. Bunun üzerine baba dostu kendilerine “sizin mallarınızın tamamını size sarf ettim ve bitirdim. Ben ise dünyadan alakasını kesmiş biriyim. Onun için bir servetim yoktur ki, sizin için sarf edebileyim. Bu nedenle sizin için en uygun şey, ilim talebesi olmanı hasebiyle her şeyinizi karşılayacak bir medreseye yazılmanızdır. Böylece vaktinizi çok kıymetli bir şeyle değerlendirmiş olursunuz.” Bu tavsiye üzerine, onlar da bir medreseye yazılarak tahsillerine devam ettiler. Böylelikle yükselmelerinin temeli burada atılmış oldu. 3

İleri düzeydeki ilköğrenimine, 465’te (1073) Ahmet b. Muhammed er-Razhani adlı âlimden fıkıh dersleri alarak Tus’da başlayan Gazali daha sonra Gürcan’a giderek burada İsmailî denilen bir zatın öğrencisi oldu.

Taceddin es-Subkî, bunun İmam Ebu Nasr el-İsmailî olduğunu kaydediyorsa da gerek aynı müellif gerekse Abdülkerim es- Sem’anî Ebu Nasr’ın Gazali’nin doğumundan kırk beş yıl önce (405/1014) vefat ettiğini
kaydetmişlerdir.

Ferid Cebr, Gazali’nin ilk hocasının 487’de (1094) vefat eden Ebu’l- Kasım İsmail b. Mes’ade olabileceğini ileri sürer. Bu ihtimal doğru kabul edilir.
Sem’ani’nin de bu zatın hadisle uğraştığı yolunda verildiği bilgi dikkate alınırsa Gazali yaygın görüşün aksine sadece fıkıh tahsil etmediği, en azından fıkıhla birlikte hadis de okuduğu ve sonuç olarak onun Gürcan’dan döndükten sonra ezberlediği notların tamamının veya bir kısmının hadislerden oluştuğu düşünülebilir.

Böylece Gazali’nin öğrenim metoduna yöneltilen, esasen onun daha sonra ulaşacağı mütefekkir kişiliğiyle de bağdaşmayan ezbercilik ithamının gerekçesi de ortadan kalkmış olur.4
Gürcan’a döndükten sonra Gazali, bir müddet Tus’da kaldı ve muhtemelen bu dönemde Yusuf en-Nessac’ın irşadıyla tasavvufu inceledi ve muhtemelen bazı sufiyane tecrübeleri bu dönemde edindi.

Yirmi yaşlarında iken Nişabur’daki Nizamiye Medresesi’ne giderek “İmamu’l-Haremeyn” olarak tanınan Ebu’l-Maali el-Cüveyni’den ders okudu. İmam, gününün en temayüz etmiş Eş’ari kelamcısıydı ve Eş’ari’nin kendisinden sonraki Eş’ari kelamcılar silsilesinin yalnızca dördüncü halkasıydı.
Medresenin müfredatı kelam, fıkıh, felsefe, mantık, ilm-i cedel, tabiat bilimleri, tasavvuf vs… gibi sahaları içine alacak kadar genişti.

İmam-ı Gazali çok geçmeden sınıf arkadaşlarına ders vermeye ve kitaplar yazmaya başladı.

Şu var ki Gazali orijinalliği gördüğü öğretimle zedelenmeyen ender zekâlardan biriydi. O bir tenkitçi olarak doğmuştu ve büyük bir fikri bağımsızlığa sahipti. Daha Nişabur’daki Nizamiye Medresesinde talebeyken dogmatik öğretilerden tatminsizlik duymaya başlamış, kendini taklidin zincirinden koparmış ve hatta şüphecilik alametleri göstermeye bile başlamıştı.5
O kadar idraki gelişmiş ve ince ve derin manaları ortaya çıkarmakta mahir di ki hocası O’na “Engin Deniz” adını takmıştı.6
Nişabur’da kalırken, Gazali’nin amcasının ve meşhur Kuşeyri (ö.465/1074)’talebesi olan sûfî Ebu Ali el-Fad’l İbn Muhammed İbn Ali el-Farmezi et Tusi’nin müridi oldu.

Gazali Farmezi’den tasavvufun fikriyat ve tatbikatı hakkında daha çok şey öğrendi. Hatta onun irşadı altında çetin zühd ve tasavvuf temrinlerini kendine uyguladı, fakat umduğu neticeyi alamadı. Kendisini zihnen de rahat hissetmiyordu. Bir yandan kelamcıların nazari sistemleriyle felsefi bakımdan tatmin olamıyor, öte yandan giriştiği tasavvufi tecrübeler, herhangi bir kesin netice alamadığı için belirli bir fikre götüremiyordu. Ancak hiç şüphe yok ki tasavvufun artan cazibesi, bu disiplinin marifetullah tecrübesi konusunda ki vurgusuyla birlikte Gazali’nin dogmatik kelam ile artık tatmin olmayıp tenkitçi bir tutuma girmesine katkıda bulunmuştur.

Farmezi 477/1084’de, İmamu’l Haremeyn 478/1085’de öldü. O sıralarda Gazali yirmi sekiz yaşındaydı. İlimdeki şöhreti İslam dünyasının her yerine ulaşmıştı. Gazali’nin İslam fıkhı, kelamı ve felsefesi hakkındaki derin bilgisi Nizamü’l Mülkü o kadar etkiledi ki onu 484/1090’da Bağdat’taki Nizamiye Medresesinin (kuruluş 458–60/1065–67) kelam kürsüsüne tayin etti.7

Gazali, Nizamiye Medresesinde uzun bir süre ilim neşrine devam etmiş, fetva vermekle ve telif yapmakla uğraşmış, fakat bir müddet sonra dünya rezaletlerinden, geçici zevk ve sefalardan nefret edip içinde bulunduğu debdebeli hayatı elinin tersiyle itmiş ve Allah’ın yüce beytine gitmek üzere yola koyulmuştu.

Gazali, kardeşini yerine vekil tayin ederek H.448’de yola çıktı, bir sene sonra Şam’a ulaştı.

Şam’da birkaç gün kaldıktan sonra Kudüs’e çıkmak üzere yola çıktı. Orada da bir müddet kaldıktan sonra tekrar Şam’a döndü. Şam’da bulunan Emevi Camii’nde itikâfa girdi.8

488/1095’tem 490/1097’ye kadar iki yıl Şam Emevi Camii’nin minarelerinden birinde en çetin riyazetleri uygulayarak ve dini ibadetleri yerine getirerek sıkı bir itikâfta kaldı.

Daha sonra Kudüs’e gidip Ömer Camii ve Kubbetu’s-Sahra’da başka bir inziva dönemi yaşadı.

Hebran daki Hz. İbrahim kabrini ziyaret eden Gazali, Mekke’ye hacca yöneldi ve Medine’ye gitti. Bu çeşitli kutsal yerler, camiler ve çöllerde geçirdiği uzun bir inziva dönemi başladı.

Gezgin derviş ve âlim hayatı on bir yıl sonra sona erdi ve Gazali doğum yeri olan Tus’a geri döndü. Tus’a döndüğünde kendisini yeniden inziva ve tefekkür hayatına verdi; ancak kısa süre sonra eski hamisi ve Sultan Sencer’in veziri Nizamülmülk’ün oğlu Fahrulmülk, Nişabur Meymun’deki Nizamiye Medresesi kelam kürsüsüne gelmesini istedi; Gazali biraz tereddüt ettikten sonra Zilkade 499/ Ağustos 1106’da bu görevi kabul etti. Fakat uzun süre kalmadı

Tus’taki evinde bir kez daha inzivaya çekilerek bir medrese kurdu; burada hem Kelam hem de Tasavvuf öğretmeye
başladı.

Bağdat’taki halk ve bilginlerin isteği üzerine Gazali baş vezir Said tarafından Bağdat’taki eski Nizamiye Medresesi’nde tedrisatı üstlenmek üzere davet edildi; fakat Gazali Tus’ta kalmayı tercih etti.

Burada, kendi medresesinde ders verdiği şahsi öğrencileriyle huzur içinde yaşadı ve 14 Cemaziyel-Sani 505/19 Aralık 1111’de vefat etti. 9

Eserleri:

Cevâhiru’l Kur’an. İman, ibadet, muamelat ve ahlak yönünden İslam dinini anlatan bir eserdir. Basılmıştır. Lübnan, Daru’l-Afaki’l-Cedide, 1981.
Fedâilu’l-Kur’an. Kahire’de yazma nüshası vardır. Yazam. 1137. İstanbul Üniv.
Merkez Ktp., DBN: 1071.
Kavaid el-Akaid. İslam’ın inanç meselelerinden bahseden bir kitaptır. Yazma nüshaları ve şerhleri mevcuttur. Beyrut, Alemu’l-Kutub, 1985.
el-Akide el-Kudsiyye. Allah’u Teala’nın sıfatlarından ve marifetullahtan bahseder. (Sahib Molla 511). Yazma, Gazi Hüsrev.
Kitab el Maksad el Esna fi Esmaillah el Hüsna. Allah’ın 99 güzel ismini şerh eder. (Selim Ağa-Mec. 108/7, Köprülü 732) Matbudur. Mısır, 1322; Terc. İst. 1972.
ed-Dürre el-Fahire fi Keşf Ulum el-Ahire. Ahiret bilgileri verir. (Fatih 2617, Kılıç Ali Paşa 1026). Beyrut, 1992 , Müessesetü Kütübi’s-Sekafiyye.
el-Budur fi Ahbar el-Ba’s ve’n-Nüşûr. Ahiret hayatından, ba’su ba’del mevt’ten, haşru neşrden bahseder. Kahire’de yazma nüshası mevcuttur.
er-Risale el-Kudsiyye. İtikada ve marifetullaha dairdir. H. Bauer tarafından “Die Dogmatik el-Ghazzali’s (Halle, 1912)” adıyla tercüme edilmiştir. Süleymaniye, 2272 (DBN) 9 Şerif M. M., İslam Düşüncesi Tarihi, c. II, s. 208-209.
el-İktisad fi’l-İtikad. İslam akaidine dairdir. Matbudur. Türkçeye tercüme edilmiştir. (İstanbul, 1971).
el-Meva’iz fi’l-Ehadis el-Kudsiyye. Kutsi hadislerden derslerdir. Beyrut, 1988.
Kitab İlcam el-Avam an İlm el-Kelam. İlmi Kelama dairdir. (Kılıç Ali Paşa 1026) 1287’de İstanbul’da basılmıştır. Mısır, 1309.
Faysalü’t-Tefrika Beyn el-İman ve’z-Zandaka. Bu eserde ehli sünnet İslamlığı, zındıklara karşı müdafaa edilmekte, sapık inanış ve fikirler çürütülmektedir. (Ali Emiri, Kılıç Ali Paşa 1026, Selim Ağa –Mec. 108, Veliyyüddin 1819). İstanbul, 1992 (trc.), Beyrut, 1993.
Risale fi’l-Mevt. İskenderiye’de yazma nüshası vardır. Yazma,(Süleymaniye,No:3265)
Risale fi Beyan Ma’rifetullah.*
el-Beyan fi Mesalik el-İman. *
Risale fi Ususli’d-Din.*
el-Kanun el-Külli fi’t-Te’vil. (Veliyyüddin Efendi Kitapları 1075). Beyrut, 1988.
Kitab Cami el-Hakaikk bi Tecrid el-Alaik. Ahlaka ve manevi arınmaya dairdir. 1869’da Lucknow’da basılmıştır.

İhya’u Ulumi’d-Din. İmam-ı Gazali’nin en büyük ve mühim eseridir. (İstanbul, 1993, I-IV)
Kitab Bidaye el-Hidaye. Din bilgisi ve nasihat kitabıdır. Türkçeye Eyüp Sabri Paşa tarafından “Esbâbu’l-İnâye fi Tercümeti Bidayetin Nihaye” ismi altında tercüme edilmiştir. (İstanbul, 1306, 144 s.). bahriye Matbaası.
Kitab Mizan el-Amel. Beyrut 1983. 7
Kimya-yı Saadet. Halk için Farsça yazılmış ve İhya’nın beşte biri küçültülmüş bir hülasası mahiyetindedir (Fatih 2791/2800, Köprülü 769, Halet 190/3). Mısır, 1328 (Arp.) Terc. İstanbul, 1989.
et-Tibr el-Mesbûk fi Nasihat el-Mülûk. Seşçuklu devleti padişahı Muhammed b. Melikşah için yazdığı bu eserde, Müslüman bir devlet reisinin nasıl hareket edeceği anlatılmaktadır. Asıl nüshası Farsçadır. Türkçe yazma ve matbu tercümeleri vardır. Mısır, 1968 (Arp.)
Sırr el-Alemeyn ve Keşf ma fi’d-Dareyn. (Şehid Ali Paşa, 1217). Beyrut, 1988.
Eyyühe’l-Veled. Hacimce küçük bir eser olup İmam Gazali’nin doğuda ve batıda en çok okunana eseridir. Kur’an ve Latin harfleriyle müteaddit Türkçe tercümeleri vardır. Şimal Türkçesiyle 1905’te Kazan’da basılmıştır (Mütercimi M. Raşid). İstanbul,1305, (Trc. İst. 1960).
Minhacu’l-Abidin. Osmanlıca ve Türkçeye tercümeleri vardır. Bu kitabın Hz. İmam’ın son eser olduğu rivayet edilir (İstanbul, 2004).
Kitab fi’l-İbadât. Berlin’de yazma nüshası vardır. Türkçe, Ankara, 1963)
Kitab fi Beyan İlim el-Leduni. Marifetullah’a dair derin ve tasavvufî bir eserdir.
“Journal of the Royal Asiatic Socety” adlı dergide, Margereth Smith tarafından İngilizceye tercüme edilmiştir (1938, 177/200, 353/74).

Makamat el-Ulema Beyne Yedey el-Hulefa ve’l-Ulema. Berlin’de yazma nüshası vardır. Yazma, İst. Ünv. Mrk. Kütüphane, 1639 (DBN).
el-Keşf ve’t-Tebyîn fî Gurur el-Halk Ecmaîni. Beyrut, 1988.
er-Red el-Cemil li İlahiyat İsa Bişarih el-İncil. İncil’e dayanarak Hz. İsa’nın tanrı olmadığını sadece bir peygamber olduğunu isbat eden bu eser “Re Futation Excellente de la de Jesus-Christ d’abres les Evangiles” adıyla Fransızca’ya tercüme 8 edilmiş olup Arapça metniyle birlikte 1939’da Paris’de (E. Leroux) basılmıştır. İstanbul, 1988.
Kitab el-Basit fi’l-Furu. Şafii mezhebine dairdir. Yazma, Süleymaniye 1500
(DBN).
Kitab el-Vasit el-Muhit bi Asar el-Basi. Şafii fıkhına dair olup son derece değerli ve ehemmiyetlidir. Çok sayıda şerhleri vardır. Yazma, Beyazıt Devlet Ktp. 1562 (DBN)
el-Kıstas el-Müstakîm. Bir İsmailî ile birlikte o bozuk mezhebin çürütülmesine dairdir. (Kılıç Ali 1026, Selim Ağa Mac. 103). Beyrut, 1986, İstanbul, 1971 (trc.)
Tehafüt el Felasife. İmam Gazali’nin barı dünyasında çok tanınmış ve üzerinde ehemmiyetle durulmuş kitaplarını başında gelir. Bu eserinde, İslam dinini Yunan felsefesine, Aristo ve Eflatun’un fikirlerine göre izaha ve tevile çalışan Farabi ve İbn. Sina gibi filozofların fikir ve doktrinleri çürütülmektedir. (İstanbul, 1981).

Mişkat el-Envâr. Kur’an-ı Kerim’in 24. suresinin 35. ayetinin tefsiri ile ilgili derin Tasavvufi bir eserdir. Kahire, 1964.
Kitab el-Maznun Bihî an Gayr Ehlih. Marifetullah’a, meleklere, mucize ve harikalara, ölüm sonrası hallere dairdir. Kahire, 1303.
Fethiyyat el-Ulûm. *
Risale fî Hakâik el-Ulûm li Ehl el-Fühum. Yazma nüshası Paris’tedir.
Mi’yar el-İlm. (Ragıb Paşa 963).
el-Munkiz mine’d-Dalal. (İstanbul, 2005).
Me’aric el-Kuds fî Medâric Marifet en-Nefs. (Beyrut, 1988).
Kenz el-Kavm ve Sırr el-Mektûm. *
Makâlât el-Fevz. (Ragıb Paşa 963). Yazma.
Gâye ve Nihâye. Üç na’tı şerifi camidir. Yazma nüshası Berlin’dedir.
el-Mustafa min İlm el-Usûl. Fıkıh usulüne dairdir. Mısır, 1322.
el-Mecâlîs el-Gazaliye.*
Mîzanu’l-Amel. Beyrut, 1983.
Kitab el Veciz, Fıkha dairdir. Beyrut, 1979.
Mi’yar el-İlm, Mantık ve Felsefeye dairdir. Beyrut 1990.
Maznun es-Sagıyr, Kahire, 1303.
Kitab el-Erbeîn. Cevâhiru’l-Kur’ân kitabının mahiyeti durumundadır. (Beyrut,
1988).
el-Hikme fî Mahlûkâtillâh. Beyrut, 1986.
er-Risale el-Leduniye. Margereth Smith tarafından “Journal of the Royal Asiatic Society”de (1938) İngilizce çevrilmiştir. (Beyrut, 1994).
Hulâsât et-Tesanif fi’t-Tasavvuf. (Beyrut, 1986).
el-İmla an İşkalat el-İhya. İhya’daki bazı incelikleri açıklar. (Kahire, 1967).
Kitab el-Hülâsâ. Şafii fıkhına aittir.
Şifau’l-Alil fî Mesâlik et-Ta’lîl. Cedel’e dairdir. Bağdat, 1970.
el-Gayet el-Kusva. Yazma, Topkapı, 1456 (DBN).
el-Fetâvâ. Verdiği fetvaları havi mecmuadır. Yazma, Süleymaniye, 1447
(DBN).
Hakikat er-Rûh. Yazma, Süleymaniye, 1433 (DBN).
Tenbihu’l-Gâfilîn. Kahire, 1305.
el-Kanun el-Kulli. Yazma, Süleymaniye Ktp. 1075 (DBN).
Telbis İblas. *
Fadâil el-Enam veya Mukatebat. İmam Gazali’nin mektupları ve bazı konuşmaları talebeleri tarafından toplanmış ve kitap haline getirilmiştir. (1333, Tahran).10

Dipnotlar:

1 Şerif, M. M., İslam Düşünce Tarihi, Türkçe Baskı Editörü: Mustafa Armağan, İnsan Yay. , İstanbul,
1990, c. II, s. 203.
2 Çağrıcı Mustafa, “Gazzali”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Güzel Sanatlar Matbaası,
İstanbul, 1988, cilt 13, s. 489.
3 Gazali, İhya’u Ulumi’d-Dîn (I-V), Ter: Ali Arslan, Merve Yay., İstanbul, 1993, c. I, s. 11.
4 Çağrıcı Mustafa, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 13, s. 490.
5 Şerif M. M., İslam Düşüncesi Tarihi, c. II, s. 203.
6 Gazali, el-Mukiz mine’d-Dalal Şerhi ve Tasavvufî İncelemeler, Şerh Eden: Abdulhalim Mahmud, Ter:
Salih Uçan, Kayıhan Yay., İstanbul, 1997, s. 12.
7 Şerif M. M., İslam Düşüncesi Tarihi, c. II, s. 206.
8 Gazali, İhya’u Ulumi’d-Dîn, c. I, s. 13.
9 Şerif M. M., İslam Düşüncesi Tarihi, c. II, s. 208-209..
10