Kaşigeranlar (Cemâat-i Kâşigerân-ı Hâssa)

“Cemâat-i kâşigerân-ı hâssa” olarak maaş defterlerine kaydedilen hassa çinicileri sarayın çini üretiminden sorumlu olan sanatçılardan oluşmaktaydı. Bu sanatkârlar bir taraftan saraya bağlı yapılarda kullanılacak çini karoları hazırlarken bir taraftan da tabak, kâse gibi sarayda kullanılacak kap kacak türü seramik eşyaları üretmekten sorumluydular.
Yavuz Sultan Selim’in 1514’te gerçekleştirmiş olduğu Çaldıran Savaşı sonrasında işgal ettiği Tebriz’den İstanbul’a getirdiği çini ustalarının sarayın Ehl-i Hiref teşkilatında görevlendirildiği ve Kanuni döneminde sarayda ve kentte inşa edilen bazı yapıların çinilerini üretmiş oldukları bilinmektedir. Yavuz Sultan Selim Camii, Haseki İmareti, Şehzade Mehmed Türbesi ile Topkapı Sarayı Arz Odası’nın cephesinde bulunan renkli sır tekniğindeki çiniler saray atölyesinin ürünü olarak kabul edilmektedir. Diğer taraftan, Osmanlı Dönemi’nde, özellikle 16. yüzyılda sarayda ve devlete ait yapılarda kullanılmak üzere oldukça fazla sayıda çini üretilmesine karşın Ehl-i Hiref’e bağlı çalışan çini ustalarının bu üretimi karşılamaya yetecek sayıda olmadıkları dikkati çekmektedir. Çeşitli belgelere dayanılarak, Osmanlı sarayının, özellikle yapılarda kullanmak için İznik başta olmak üzere çeşitli çini üretim merkezlerinden çiniler sipariş ettiği ve bunları saraya bağlı atölyelerde hazırlanan örneklere göre yaptırdığı söylenebilmektedir.[1] Bu anlamda, Ehl-i Hiref bağlı kâşigerânlar bölüğünün öncelikli görevlerinden birinin çini üretim merkezlerine gönderilecek örnekleri hazırlanmak olduğu düşünülmektedir.
Çini ihtiyacının büyük bir kısmını dış kaynaklardan beslenerek karşılayan Osmanlı sarayı, kendi çini atölyelerinde hazırlattığı çini örneklerinin süsleme programlarını da saraya bağlı nakkaşlar bölüğüne yaptırmaktaydı. Öncelikle, orijinal çini deseni usta saray nakkaşı tarafından çizilmekte, sonra da usta kâşigerânların ekibindeki gençler tarafından çoğaltılarak kullanılmaktaydı. Özellikle büyük binaların yüzeyleri için üretilen yüzlerce kare çini için, kağıt desenler yıpranmakta, beş-altı defadan sonra kullanılamaz hale gelmekteydi. Nitekim Topkapı Sarayı’nda Kanuni Sultan Süleyman zamanında Arz Odası ve Sünnet Odası’nın onarımı sırasında, İstanbul’daki Usta Ali atölyesine yapılan harcama listesindeki yirmi deste kağıt ile on adet makas alımının belirtilmesi bunu göstermektedir. Ancak seri halindeki ulama çinileri atölyede çalışan kalfalar çoğaltsa da çok önemli panolar usta nakkaşların elinden çıkmaktaydı. Örneğin Sünnet Odası’nın cephesini süsleyen beyaz zemin üzerine mavi renkli saz desenli panoların onarımın başladığı 1526 tarihlerinde saray baş nakkaşı Şah Kulu tarafından yapıldığı kabul edilmektedir.[2] Bununla beraber, 16. yüzyıla ait in’am kayıtlarında kaşitraşların padişaha takdim ettikleri hediyeler arasında çini gül ve tabak gibi objelerin de bulunması bu bölüğün
sarayın seramik kap kacak üretimini de gerçekleştirdiğini veya bunların motiflerini hazırladığını göstermektedir.[3]
1526 tarihli maaş defterine göre hassa çinicilerinin sayısı bir usta ve on bir çırakla beraber on iki olarak görülmektedir. Zamanla mevcudunda keskin düşüşler yaşanan bölüğün 17. yüzyıla ait kayıtlarında ise iki sanatçı yer almaktadır. Devletin mali gücünün düşmesiyle imparatorluk yapılarındaki çini kullanımında gözle görülür bir azalma olmuş ve kâşigerânlar bölüğü tamamen etkinliğini yitirmiştir.

[1] Filiz Çağman, “Behind the Ottoman Canon: The Works of the Imperial Palace”, a.g.m., s.53.
[2] Hülya Tezcan, “Osmanlı Sarayı Dokumalarının ve Çinilerinin Kesişen ve Ayrılan Yolları”
a.g.m., s.92,93.
[3] Rıfkı Melül Meriç, “Bayramlarda Padişahlara Hediye Edilen Sanat Eserleri ve Karşılıkları”,
a.g.m., s.771.