Zergeranlar - Cemâat-i Zergeran-ı Hâssa

Maaş defterlerinde “Cemâat-i zergeran-ı hâssa” olarak geçen zergerler bölüğü altın objelere farklı tekniklerde motifler işleyen, bu eserleri elmas, yakut, firuze gibi değerli taşlarla süsleyen, savat ve mine gibi teknikleri uygulayan sanatkârları içermektedir. Sanatsal eser üretiminin en yoğun olduğu dönemde, 16. yüzyılda özellikle yeşim, necef, çinko ve altından yapılmış eserler klasik dönem üsluplarına uygun kompozisyonlarla bezenmiş, saray koleksiyonuna çeşitli yollarla girmiş olan Çin ve Japon porselenleri değerli taşlarla bezenerek yeniden yorumlanmıştır.

Zergerler bölüğüne bağlı sanatçıların atölyelerinin, çeşitli belgelere dayanılarak, Topkapı Sarayı’nın birinci avlusunda, Aya İrini’nin arkasında kalan Saray darphanesinin de içinde bulunduğu kompleks içinde yer aldığı söylenebilmektedir. Oldukça korunaklı duvarları olan bu yapı birliğinin içinde ayrıca, yine değerli madenlerle eser üretici olan altın iplikle işleme yapan zerduzlar ile değerli taş yontucu ve yerleştirici hakkâklar bölüğünün atölyeleri bulunmaktadır.[1]

Bölükteki sanatçı sayısına bakıldığında zergerler bölüğü kurumun her zaman en fazla sanatçıyı bünyesinde barındırmış bölüklerinden biri olmuştur. Ehl-i Hiref maaş defterlerine göre, zergerler bölüğüne mensup sanatkârların en kalabalık olduğu dönemin ise, diğer birçok bölükte olduğu gibi, 16. yüzyılın sonları olduğu görülmektedir.
Bölüğün en kalabalık olduğu 1596 tarihli maaş defterinde sanatkâr sayısı ile şakirdlerin sayısıyla birlikte toplam yüz on adet olarak görülmektedir. Bu tarihten sonra ise grubun çalışan sayısı yavaş yavaş azalmaya başlamış olup, 1722 tarihinden 1796 tarihli son deftere kadar dokuz sanatçının bölükte çalıştığı görülmektedir.
Defterlerde dikkati çeken bir diğer durum ise, 16. yüzyıldaki bazı kayıtlarda zergeran-ı rum ve zergeran-ı acem olarak iki ayrı başlık altında tasnif edilen sanatkârlardır. Nakkaşlar bölüğünde de görülen bu ayrımın nedeni Yavuz’un Çaldıran seferinden getirdiği Tebriz kökenli sanatçılar olup, bunlara kurumda ayrı kadrolar tahsis edilerek sarayda özel bir statü verilmeye çalışılmış olmasıdır.

Maaş defterlerinde adı geçen Tebrizli zergerlerlerin yanında ayrıca, Horasanlı, Bosnalı, Rus, Üsküplü, Arnavut, Çerkez olan sanatkârlar da saray atölyelerinde zerger olarak çalışmıştır.[2]
Ehl-i Hiref atölyelerinde çalışmış ve günümüze ulaşan önemli eserler üretmiş usta zergerlerden en ünlüsü ise şüphesiz Bosnalı Mehmed adlı sanatçıdır. Maaş defterlerine serzergeran olarak kaydedilen Mehmed Usta, 16. yüzyılın son çeyreğinde eserler vermiş kuyumculuk sanatı açısından önemli bir sanatçıdır. Defterlerdeki kayıtları dışında imzalı eserlerinde de adı geçen bu ünlü ustanın günümüze ulaşan tarihli ve imzalı olduğundan ona ait olduğu kesinlik kazanmış üç eseri mevcuttur. Bunlar, altın üzerine murassa süslemeli, Sultan III. Murad Divanı’nın cildi, ahşap üzerine altın kaplama ve murassa süslemeli Hırka-i Saadet Sandığı ve gümüş üzerine altın yaldızlı Kâbe kilidi ve anahtarıdır. Sanatkârın eserleri bunlarla sınırlı kalmayıp saray hazinesinde sanatçının üslubunu taşıyan ve kendisi tarafından hazırlandığı düşünülen birçok eser yer almaktadır.[3]


[1] Gülru Necipoğlu, a.g.e., s.76; Filiz Çağman, “Saray Nakkaşhanesinin Yeri Üzerine Düşünceler”,
a.g.m., s.39.
[2] İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “Osmanlı Sarayında Ehl-i Hiref (Sanatkârlar) Defteri”, a.g.m., s.31- 34.
[3] Filiz Çağman, “Serzergeran Mehmet Usta ve Eserleri”, Kemal Çığ’a Armağan, İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, 1984, s.51-87; a.y., “Altın Hazine Matarası”, Topkapı Sarayı Müzesi Yıllık, II, İstanbul, 1987, s.87; Emine Bilirgen, “Osmanlı Saray Hazinesindeki Murassa Kitap Kapları, Cüz Keseleri ve Cilbentler Işığında Osmanlı Saray Kuyumculuğu”, 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi (İstanbul, 23-27 Eylül 1991), C.3, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1995, s.385-391.