el-Câmiu’s-Sagır

Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin (ö. 189/805) “zâhirü’r-rivâye” diye bilinen ve Hanefî mezhebinin ana kaynaklarını oluşturan altı eserinden biri.

Hanefî fıkhının ilk yazılı kaynaklarından olup İmam Muhammed’in, hocası Ebû Hanîfe’den Ebû Yûsuf vasıtasıyla kendisine ulaşan görüşleri bir araya getirerek telif ettiği bir eserdir. Kaynaklarda Şeybânî’nin el-Câmi’u’s-sagir’i Ebû Yûsuf’un isteği üzerine kaleme aldığı belirtilmektedir. Tamamlanmasından sonra eserini Ebû Yûsuf’a okuyan İmam Muhammed onun iltifatına mazhar olmuştur. Bazı kaynaklarda el-Câmi’u’s-sagir’in İmam Muhammed’le Ebû Yûsuf’un müştereken kaleme aldıkları bir kitap olduğu ileri sürülmekteyse de gerek eserin Ebû Yûsuf’un isteği üzerine yazıldığı ve onun tarafından takdir edildiği rivayeti, gerekse her bölümün başında “Muhammed, Ya‘kūb’dan (Ebû Yûsuf), o da Ebû Hanîfe’den rivayet etmektedir ki” ifadesi, el-Câmi’u’s-sagir’in tek başına Şeybânî tarafından telif edildiği görüşünü kuvvetlendirmektedir. Eseri İmam Muhammed’den Îsâ b. Ebân ve İbn Semâa rivayet etmişlerdir.

Fürû a ait olan el-Câmi’u’s-sagir 1532 fıkhî meseleyi ele almakta ve bunlar hakkındaki hükümleri delillerini belirtmeksizin nakletmektedir. Şeybânî eserini, muhtemelen muhtasar oluşu sebebiyle bölüm ve alt bölümlere ayırmadan kaleme almışsa da daha sonra Ebû Tâhir ed-Debbâs kitabı bablar halinde tertip ve tasnif etmiştir. Hasan b. Ahmed ez-Za‘ferânî tarafından ayrı bir tasnifinin daha yapıldığı bilinmektedir. Debbâs’ın tasnifinin baş tarafında İmam Muhammed’in eseri kırk kitap halinde kaleme aldığı belirtilmekte, ancak onun tasnifi otuz üç kitabı ihtiva etmektedir. Bu farklılığa, birbirine yakın konuları işleyen bazı kitapların Debbâs tarafından birleştirilmesi yol açmış olmalıdır.

Şeybânî’nin daha önce telif etmiş olduğu el-Mebsû t’un aksine, bu eserinde Ebû Hanîfe ile Ebû Yûsuf ve kendisinin görüş birliği içinde oldukları meseleleri bir araya getirmek istediği ileri sürülmüşse de (Desûkı, s. 152) 170 kadar meselede ihtilâfların da zikredilmiş olması, bu hedefin her zaman göz önünde bulundurulmadığını ortaya koymaktadır. Bununla birlikte bazı bölümlerde İmam Züfer’in görüşlerinin de belirtilmesi bir tarafa bırakılacak olursa eserin esas olarak Ebû Hanîfe ile iki talebesinin fıkhî görüşlerini ihtiva ettiği görülmektedir.

Ebû Yûsuf’un el-Câmi’u’s-sagir’i yanından hiç ayırmadığı belirtilmekte, özellikle ilk dönemlerde kadı ve müftü olmak isteyenlerin bu eseri ezberlemeleri gerektiği bilinmektedir. el-Câmi’u’s-sagir küçük hacmine rağmen Hanefî fıkıh literatürü içerisinde önemli bir yer tutmuş, üzerine çok sayıda şerh ve hâşiye yazılmıştır. Leknevî bunlardan otuz üç kadarını zikretmektedir (en-Nâfi’u’l-kebîr, s. 46-60). Bu şerhlerden, özellikle günümüze ulaşmış bulunan Ebü’l-Usr el-Pezdevî, Şemsüleimme es-Serahsî, Muhammed b. Ahmed el-İsbîcâbî, Ebû Tâhir ed-Debbâs, Sadrüşşehîd Ömer b. Abdülaziz, Ebü’l-Mefâhir Tâceddin el-Kerderî, Ebü’l-Leys es-Semerkandî, Ebû Nasr el-Attâbî, Kadîhan, Cemâleddin el-Hasîrî, Zahîrüddin Ahmed b. İsmâil et-Timurtaşî (yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 179; Suppl., I, 290-291; Sezgin, I, 429-430) ve Abdülhay el-Leknevî’nin eserleri sayılabilir (şârihlerin geniş bir listesi için bk. Keşfü’z-zunûn, I, 562-564; Leknevî, s. 46-60). Öte yandan el-Câmi’u’s-sagir Necmeddin en-Nesefî, Mahmûd b. Ebû Bekir el-Ferâhî ve Şam müftüsü Mahmûd Hamza tarafından manzum hale getirilmiştir (yazma nüshaları için bk. Sezgin, I, 430; eseri nazma çevirenlerin geniş bir listesi için ayrıca bk. Keşfü’z-zunûn, I, 564).

el-Câmi’u’s-sagir Leknev (1291, 1294, 1328), Bulak (1302, Ebû Yûsuf’un Kitâbü’l-Harâc’ının kenarında) ve Beyrut’ta (1406/1986) basılmıştır. Beyrut baskısında Abdülhay el-Leknevî’nin şerhi ve bu şerhin başında mukaddime mahiyetinde onun, Hanefî fakihlerinin tabakaları, önemli metin kitapları, el-Câmi’u’s-sagir ve şerhleri hakkında bilgi veren en-Nâfi’u’l-kebîr li-men yutâli’u’l-Câmi’a’s-sagir adlı risâlesi de yer almaktadır. el-Câmi’u’s-sagir’in bir bölümü I. Dimitroff tarafından Almanca’ya çevrilmiştir (“AschSchaibani und sein corpus juris al-ğami as-sagir”, MSOS, XI [1908], s. 60-206).