Soru: Ev asli ihtiyaç denildiğine göre ev için birikim yapıldığı takdirde zekât düşer deniliyor; ev asli ihtiyaç olduğuna göre ve kirada oturuluyorsa neden zekât verilmesi gerekir?

el Cevab: Bu konuda zekât düşer ve zekât düşmez şeklinde iki anlayış vardır.

1. Fetva dayanağı:
Ev satın almak gibi asli ihtiyaçlardan birini satın almak için biriktirilen paraya nisab miktarını aştıysa ve üzerinden de 1 sene geçtiyse zekât düşer şeklindeki fetvanın dayanağı, nisabı aşan miktarlarda ki paranın üzerine zekât düşmesini ifade eden delillerin gerektirici hükmüdür.
Buna göre; her nema (artma ve değer kazanma sıfatı taşıyan mal-para) özelliği olan paraya esasen nisab ve havalen al havl şartları oluşunca zekât düşer. 
Çünkü asıl olan numuv özelliği olan mala şartları oluşunca zekâtın düşmesidir. Ama bu para ev satın almaya harcandığında ise asli ihtiyaca sarf edilmesi tahakkuk ettiğinden zekât artık düşmez. 

Bu fetvayı tercih edenler ''ev satın alma niyetini''; ''paranın asli ihtiyaca sarf edilmesi'' olarak görmediklerinden, bu fetvayı veriyorlar. 
Ama sarf edilme tahakkuk edince, örneğin; ev satın alma akdi yapılınca, artık zekât düşmez diyorlar. 
- Ev satın almak için akid yapıldıktan sonra evin taksitleri senelik ise ve bunun için biriken para 1 sene üzerinden geçerse ve borca sarf edilmezse yine zekât gerekir, ama sarf edilirse zekât düşer fetvası da yine bu asla göre verilmektedir. 

2. Fetva ve dayanağı:
Kıyas ise; asli ihtiyaca zekât düşmediği gibi, asli ihitiyaca sarf edilecek paraya da zekâtın düşmemesidir.

Bu görüşün delilleri;

- Borçluya zekât düşmemesi, 
- Malu'd damar (sahibi olduğunuz halde bir engel sebebiyle faydalanamadığınız mal) a zekât düşmemesi, 
- Asli ihtiyaca sarf edildiğinde nisabı aşsa da ve 1 sene geçmiş olsa da (zekâtın gerekliliğinin ortadan kalkması) düşmesi, 
- Ev gibi, araba gibi asli ihtiyaçlara ittifakla zekâtın düşmemesi,
- Kayıp mala, yeri unutulmuş paraya, borç verilmiş ama geri ödenmesi ihtimalinin az olduğu alacağa zekâtın düşmemesi fetvaları ve ''sahip olunan malın üzerine zekât düşmesi için borçla ya da asli ihtiyaçlara sarf itiyacıyla bu paranın meşgul olmaması'' şartıyla bu fetva delillendirilmiştir.

Türkiyede birinci fetva yaygın olarak bilinmektedir. İkinci fetva ise ihmal edilmektedir.

Ev İçin Biriktirilen Paraya Ev İçin Harcanma Niyeti Ve İhtimali Devam Ettiği Müddetçe Zekât Düşüp Düşmemesi Hakkındadır

Asli ihtiyaçlarından başka nisab miktarına ulaşmış bir mala zekât düşmesi ittifak konusudur. Asli ihtiyaçlar ev araba, ticarethane ve belirli bir seviyede yeme içme giyinme ve diğer ev ve insani giderlerdir. 
Bunların da zekâta tabi olmaması ittifak mahallidir. 

Faydalanılamayan mal,(malu’d damar), nereye gömüldüğü ya da saklanıldığı unutulmuş para ya da altına zekât düşmez. 
Yine nisab miktarı mala sahip olan borçluya da zekât düşmez. Ama borç miktarı düşüldükten sonra arta kalan malın miktarı nisab miktarını aşıyorsa ve bu mala sahip olunması üzerinden bir sene geçmişse borç miktarının dışındaki mala zekât düşer.

- Bir mal da nisab asli ihtiyaçlarına (günlük, haftalık, aylık yıllık, kendisinin ve ailesinin yeme içme giyim, gezme, eğlenme misafir ağırlama düğün hediye) harcadığı ya da harcayacağı para zekât dışıdır. Harcadığı para zaten harcanmış olduğundan nisaba girmez ve zaten üzerine bir sene geçmediği için de zekâta konu olan mal grubuna girmez. 
Ama bir insan bu ödemeleri kredi kartından ya da şirket hesabından miladi, senede bir yapıyor olsa alışveriş ve bütün bu giderlerinin sene boyu biriken ve üzerinden bir hicri yıl geçen para olduğundan dolayı para henüz sahibinin mülkiyetinde olduğundan, zekât gerekir mi?
Borçlunun hükmüne kıyasla gerekmez. Yine asli ihtiyaçlara harcanan para olduğundan da gerekmemesi gerekir.

- Ev gibi araba gibi asli ihtiyaçlara zekât düşmez. Bu ittifak mahallidir. Bu malların satın alınmasına da zekât düşmez bunun için sarf edilen paraya da (nisabı aşmasına rağmen) sahibinin mülkiyetinde bir hicri seneyi değişmeden doldurmadığı müddetçe de yine ittifakla zekât düşmez. 

- Ev araba vs gibi asli ihtiyaçlar dışında satın alınan ya da satın alınmak için borca girilip ödeme anlaşması yapılan bütün sahip olunan mallar ittifakla zekâta tabidir. 
Bu borçlara ‘’zekâtı düşürücü nitelikteki borç’’ denilemez. Çünkü asli ihtiyaç değildir. Bunun inkârı durumunda sürekli olarak borç alış verişi ile ticaretini arttıran ve sermayesini büyütenlere asla zekât düşmez denilmesi gerekirdi. 

Bu iki kabulden çıkan asıl şudur; asli ihtiyaçlara harcanan ya da harcanacak olan paraya zekât yoktur. Yine asli ihtiyaçları elde etmek için alınan borca ya da yapılan borçlanmaya da nisap miktarının aşılmasını tespitte itibar edilmelidir. 
Asli ihtiyaçlara harcanmak üzere bekletilen para ya da zekât düşmemesi gerekir. 

Buna zekât miktarı mala sahipken üzerine zekât farz olduktan sonra malı iflas etmek ya da kaybetmek sebebiyle zekâtın düşmesi fetvası da dikkatle incelenirse örneğin; ev almak kasdıyla harcanmayan bir mala 1 sene içerisinde ev alınamadığı takdirde zekât gerekir fetvasında ısrar edilse bile zekâtın üzerine düşmediği ev gibi bir asli ihtiyaca yatırılması gerçekleştiğinde; ev için biriktirilen paraya nisab miktarının üzerine sene geçtiğinde zekât düşer, satın alınma işlemi tamamlanmadığı için zekât ödemesini yapmayıp parayı bir kenarda muhafaza eden ve onunda zekâtını vermeyen şahıs, evi alamadığı takdirde bu paradan zekâtını verir. Evi mesela 3 sene sonra aldığında üç senelik birikmiş zekât kendiliğinden düşer. Çünkü o para asli ihtiyaçlardan birine harcanmıştır, 
O halde yukarıda ifade ettiğim müsellemata bakarak fetvanın şöyle değiştirilmesi uygun olacaktır;
"Ev için biriktirilen paraya ev için harcanma niyeti ve ihtimali devam ettiği müddetçe zekât düşmez. Ama bu para asli ihtiyaçlardan başka bir yere harcanma konumuna intikal ettirildiğinde, bu niyet değişikliği tarihi itibarıyla üzerine havelan ı havl gerçekleşince zekât konusu olur."

 
Ek: Ev asli ihtiyaçlardandır ve ev için ayrılan paraya zekât düşmez. Çünkü eve zekât düşmez. (eve ödediğiniz paraya ve ödemek üzere beklettiğiniz paraya. Çünkü borç hükmündedir.)
-Ama ev alınmadığı takdirde ev için ayrıldığı düşünülen ve nisab miktarını aşmış üzerinden de 1 sene geçmiş paraya zekât düşer. Zira para numuv özelliğine sahiptir. Nema niteliği sebebiyle eve de bağlanmadıysa zekât verilmesi gerekir. Fetva kitaplarında yaygın anlayış bu şekildedir.
Kaynaklarını ilk fırsatta bakıp yazarım.
Meselenin havaici asliyenin tanımıyla ve muhtevasıyla ve sınırlarıyla. Havelan el havl ile, malın nema sıafatını taşıyıp taşımamakla, borç sahibine zekât düşüp düşmemesiyle, ilintisi vardır.
Hanefi fıkhındaki zekât müsellematı açısından ev satın almak için biriktirilen ve üzerinden 1 sene geçmiş nisab miktarını aşan paranın zekâtının verilip verilmemesi meselesi hakkındadır.

Zekâtın Edasının Farziyeti İçin Üç Şartın Oluşması Gerekir.
Bu üç şart dikkatle mülahaza edilirse ev için biriktirilen paranın asli ihtiyaçlardan kabul edilmesi gerektiğini açıkça ortaya koyacaktır.
Nisab miktarı mala sahip olana Zekâtın edasının farziyeti için üç şartın oluşması gerekir.
1- Asli ihtiyaçlarla nisab miktarına ulaşmış malın meşgul olmaması.
Borcu olan, sahip olduğu parayı asli ihtiyaçlarına harcama durumunda olan zengin değildir. Nisab miktarı mala sahipmiş görünüyorsa da esasen bu durum paranın harcanması gereken yerlere harcanmamasından dolayıdır. [1]
2-Malın Mülkiyetin Üzerinden Bir Sene Geçmesi.
Havelanul havl üzerinde ittifak olunan bir şarttır. Hicri yıl esas alınır.
3-Malın Nema Sıfatı Olması.
Nema, kendisiyle para kazanılma imkânı olan malın sıfatıdır. Bu sıfata sahip para atıl bırakılıp kullanılmasa da nema özelliği bakidir. Ve zekâta tabi olma niteliğindedir. Tabii diğer şartlarında oluşmasıyla...

Mülahaza: Salih Baba Bence görüşünüz yanlış; ev sahibi olmak asli ihtiyaç değildir. Asli ihtiyaç kirayla da olsa başı sokacak bir evdir. Ayrıca ev için tutulduğu söylenen paranın ilerleyen dönemde eve harcanacağı Kur’an-ı Kerim âyeti ile mi sabittir nasıl bu kadar kesin konuşulabilir. İslam parayı yastık altından çıkartmak için vardır ihtiyaç sahibi isen altınını kullanırsın.

el Cevab: Dini hükmün sizcesi bencesi olmaz.
Ev sahibi olmak zarurettir demedim ki. Asli ihtiyaçlardandır. Asli ihtiyaç kavramı da kafamıza göre değil dini bir kavramdır. Ev ihtiyaçtır. Asli ihtiyaç olarak nitelenmesi sıcak soğuk iklimde havadan ve zararlı tehlikeli hayvan insan ve haşerattan koruması sebebiyledir. Evin Asli ihtiyaç olmasında ihtilaf bile yoktur.
Evler binekler, ihtiyaç için kullanılan tarlalar, bizzat efendimiz tarafından zekata tabi olmadıkları söylenen uygulamada da bu şekilde asrı saadetten beri bilinegelen bir durumdur.
İslamın parayı yastık altından çıkarmak gibi bir emri yoktur.
Ev için biriktirilen binek için biriktirilen yazlık kışlık giyim ve ihtiyaç maddeleri için kenara konulan bakmakla yükümlü olduğumuz anne baba kardeş çocuk torun hanım gibi sınıfların ihtiyaçlarına harcanacak paraya genel olarak ihtiyaçlara harcanacak paraya birikime zekat yoktur.
Bu yazdıklarım tartışma dışıdır.

Mülahaza: Salih Baba 
Sözümü asli ihtiyaç olarak anlayıp o şekilde cevap verin. Ayrıca ev için biriktirilen paraya zekat düşmeyeceğine dair kaynağınız var mı? Ben zekat düşeceğine dair DİYK de dahil olmak üzere onlarca fetvaya ulaştım.

el Cevab: 
İbn Nuceym el Bahr er Raik II.220 vd
(Borçlu Asli İhtiyaçlara Sahip Değilse Üzerine Zekât Tahakkuk Etmez.)

 
{ لا زكاة في مال حتى يحول عليه الحول } قال في الغاية : سمي حولا ; لأن الأحوال تحول فيه ، وفي القنية العبرة في الزكاة للحول القمري ، وفي الخانية رجل تزوج امرأة على ألف ودفع إليها ، ولم يعلم أنها أمة فحال الحول عندها ثم علم أنها كانت أمة زوجت نفسها بغير إذن المولى ، ورد الألف على الزوج روي عن أبي يوسف أنه لا زكاة على واحد منهما ، وكذلك الرجل إذا حلق لحية إنسان فقضي عليه بالدية ، ودفع الدية إليه ، وحال الحول ثم نبتت لحيته وردت الدية لا زكاة على واحد منهما ، وكذلك رجل أقر لرجل بدين ألف درهم ودفع الألف إليه ثم تصادقا بعد الحول أنه لم يكن عليه دين لا زكاة على واحد منهما وكذلك رجل وهب لرجل ألفا ودفع الألف إليه ثم رجع في الهبة بعد الحول بقضاء أو بغير قضاء واسترد الألف لا زكاة على واحد منهما ا هـ .
وظاهره عدم وجوب الزكاة من الابتداء ، وهو مشكل في حق من كانت في يده وملكه ، وحال الحول عليه فالظاهر أن هذا بمنزلة هلاك المال بعد الوجوب ، وهو مسقط كما في الولوالجية وإلا فتحتاج المتون إلى إصلاح كما لا يخفى ، وفي الخانية أيضا رجل اشترى عبدا للتجارة يساوي مائتي درهم ونقد الثمن ، ولم يقبض العبد حتى حال الحول فمات العبد عند البائع كان على بائع العبد زكاة المائتين
وكذلك على المشتري أما على البائع فلأنه ملك الثمن وحال الحول عليه عنده ، وأما على المشتري فلأن العبد كان للتجارة وبموته عند البائع انفسخ البيع والمشتري أخذ عوض العبد مائتي درهم فإن كانت قيمة العبد مائة كان على البائع زكاة المائتين لأنه ملك الثمن ومضى عليه الحول عنده وبانفساخ البيع لحقه دين بعد الحول فلا تسقط عنه زكاة المائتين ، ولا زكاة على المشتري ; لأن الثمن زال عن ملكه إلى البائع فلم يملك المائتين حولا كاملا وبانفساخ البيع استفاد المائتين بعد الحول فلا تجب عليه الزكاة ا هـ .
وشرط فراغه عن الدين ; لأنه معه مشغول بحاجته الأصلية فاعتبر معدوما كالماء المستحق بالعطش ، ولأن الزكاة تحل مع ثبوت يده على ماله فلم تجب عليه الزكاة كالمكاتب ولأن الدين يوجب نقصان الملك ; ولذا يأخذه الغريم إذا كان من جنس دينه من غير قضاء ، ولا رضا أطلقه فشمل الحال والمؤجل ، ولو صداق زوجته المؤجل إلى الطلاق أو الموت وقيل المهر المؤجل لا يمنع ; لأنه غير مطالب به عادة بخلاف المعجل وقيل إن كان الزوج على عزم الأداء منع ، وإلا فلا ; لأنه لا يعد دينا كذا في غاية البيان ونفقة المرأة إذا صارت دينا على الزوج إما بالصلح أو بالقضاء ونفقة الأقارب إذا صارت دينا عليه إما بالصلح أو بالقضاء عليه يمنع كذا في معراج الدراية وقيد نفقة الأقارب في البدائع بقيد آخر ، وهو قليل المدة فإن المدة إذا كانت طويلة فإنها تسقط ، ولا تصير دينا وشمل كلامه كل دين
 

İbn Nuceym el Bahr er Raik II.223 vd
(Ev - Binek vs. Asli İhtiyaçlara Sahip Olmayanlara Zekât Düşmez.)

 
وشرط فراغه عن الحاجة الأصلية ; لأن المال المشغول بها كالمعدوم وفسرها في شرح المجمع لابن الملك بما يدفع الهلاك عن الإنسان تحقيقا أو تقديرا فالثاني كالدين والأول كالنفقة ودور السكنى وآلات الحرب والثياب المحتاج إليها لدفع الحر أو البرد وكآلات الحرفة وأثاث المنزل ودواب الركوب وكتب العلم لأهلها فإذا كان له دراهم مستحقة ليصرفها إلى تلك الحوائج صارت كالمعدومة كما أن الماء المستحق لصرفه إلى العطش كان كالمعدوم وجاز عنده التيمم ا هـ .
 
 
فقد صرح بأن من معه دراهم وأمسكها بنية صرفها إلى حاجته الأصلية لا تجب الزكاة إذا حال الحول وهي عنده ويخالفه ما في معراج الدراية في فصل زكاة العروض أن الزكاة تجب في النقد كيفما أمسكه للنماء أو للنفقة ا ه

Not: Asli ihtiyaçlara zekat düşmemesi ihtilaf olmayan bir fıkhi hükümdür.
Zamanın akışı içerisinde zekat vermekten kaçmak isteyen uyanıklar türeyip borcumuz var ya da ev alacağız para biriktiriyoruz vs gibi bahaneler üretince islam devletinin zekat görevlileri durumu ulul emre haber vermişler fukaha da buna mani olmak için ek bir fetva yayınlayıp ev için ayrılan paraya zekat düşmez ama eve harcamadığında ondan da zekat alınması caizdir gibi bir fetva vermişlerdir. Bu fetva da esasen su götürür bir fetva olmakla birlikte zamanımızda ulemanın elinden çıkıp "vaiz ve ilmihal bilginlerinin" eline düşen fetva yetkisi, durumu bilmeyenler tarafından ezber tekrarı şeklinde tekrar edilmektedir.
Gönderdiğiniz linklerde konuşanların çoğu aslında yazdıklarımı bilmeden tekrar edip yine sizin de tekrar ettiğiniz yanılgıyı seslendirmişlerdir.
 

Mülahaza: Adil Başpınar
Hep vermemenin yollarını arıyoruz. Veren kişi ne kaybeder ne kazanır.

el Cevab: o sizin yanılgınız.
Kim demiş vermemenin yollarını aradığımı.
Benim zekat mükellefini zekat mükellefi olmayandan ayırt etmenin ötesinde bir önemsemem yoktur.
 
Ev için ya da bir başka asli ihtiyacı için para biriktiren esasen zekat mükellefi değildir. Bir yıllık ev ve iş yeri masrafı zekat dışıdır. Örneğin adamın yıllık ev vs. masrafları 1 milyon tl. ise bu para zekat dışıdır.
Ama başka bir mükellefin yıllık masrafı 300 ise kalan para asli ihtiyaç dışıdır. Ve zekata tabidir.
Zekat veren kişi imanının gereğini yapar. İmanın gereği sorumluluğunu Allah’tan korkan ve fetva ehliyeti olan bir hocaya sorup fetvasıyla amel eden doğruyu yapmış olur. Allah’ın razı olduğu davranış budur.
 
Halk arasında sadaka-i fıtır konusunda da fakir fakire sadakai fıtır versin diyen bile vardır. Esef ki ne esef...

Mülahaza: Habib Rıdvan Yıldırım
Madem böyle kısa ise yukarıdaki izahlara ne gerek var. İlmihalde yazılan genel ifadeler özel durumlara cevap olmuyor bazen. Zaten fetva denilen şey de özel durumlara verilmiyor mu? Yoksa böyle sayfalara da gerek yok. Neyse.
Diyorsunuz ki; kirada oturan insanlar zekat vermesin. Çünkü her insan ev almak ister ya da daha açık sorayım;
1- Kişi evlendi, düğünde altınlar takıldı, üzerinden bir yıl geçti düğünde takılan 100 gram altın duruyor.
2- Kişi normal çalışıyor maaşı var, aldığı maaş ile geçimini orta halli sağlıyor. Aylık atarsa 200-500 bazen atabiliyor kenara.
3- Kişi kirada oturuyor.
4- Herhangi bir borcu yok.
5- 100 gram altına dokunmasına gerek kalmamış yıl içinde 100 gramı 105 gram yapabilmiş diyelim.
Şimdi bu kişi biriktirdiğim para ile eve alacağım derse ev de 500 bin TL ise para birikene kadar zekat vermesin mi?
Bir de borçtan kasıt ne mesela. Kişi laptop aldı 7 bin liraya taksite böldü veya arabanın sigortası 1000 lira taksite böldü veya eve bir avize aldı 1000 lira taksite böldü. Yani yıl içinde borcun olmamasının imkanı yok. Bu borçların hepsi çıkarılması mı gerekir zekat hesaplarken. Her ne kadar taksitle de ödesem benim zaten toplamda 10 bin lira borcum var dolayısıyla 100 gram altın atıyorum 50 bin TL yaptı, alışverişe harcanan bu 10 bini düşecek miyiz 50 binden?

el Cevab: Yazdıklarınızın çerçevesinde bir mali mülkiyeti olan şahıs zekat mükellefi değildir.
İmkan buldukça Sadaka vermesi teşvik edilmelidir.
 
Not: Asli ihtiyaçlar (ev, binek araba vs.1 senelik şahsi ve aile masrafları bakmakla yükümlü olduklarına ait masraflar, işine dair masrafları, giyim, yolculuk, vs)
Ödenmesi gereken borçlar, vs dan sonra nisap miktarı mala sahip olan müminler nisap miktarı mala sahip olmaya 1 hicri sene devam ederlerse bundan sonra zekat mükellefi olurlar.
 

[1] İbn Melek, Şerh el Mecma, Yazma Nusha sayfa 61, Bursa, Orhan Dmrbş No: 466