Revue Du Monde Musulman
Fransız şarkiyat dergisi.
Kasım 1906’da Paris’te yayımlanmaya başlayan Revue du monde musulman (RMM) 1926 yılına kadar düzenli biçimde altmış altı cilt çıkmış, 1927de Revue des etudes islamiques (RE!) adını alarak yayımını kesintilerle sürdürmüştür. Eski bir subay olan ve Afrika'da birçok görevde bulunduktan sonra 1904'te Tânca şehrinde Mission Scientifıque au Maroc adlı bir araştırma merkezi kuran
Alfred le Chatelier’in
sahibi ve yazı işleri müdürü olduğu derginin amacı İslâm dünyası hakkında yapılan tarihî, sosyolojik ve kültürel çalışmaları, seyahat notlarını, önemli belgeleri Fransızca'ya çevirip yayımlamaktı. Aynı zamanda Paris’teki College de France’a bağlı Müslüman Sosyolojisi Bölümü’nün kurucusu ve yöneticisi olan Alfred le Chatelier, ilk sayısından itibaren dergide Kuzey Afrika tarikatlarından Rusya ve Filipin müslümanlarına kadar geniş bir alanda makaleler yayımladı.
1911 yılında çıkan 17. sayıdan itibaren L. Bouvat, Antoine Cabaton, H. Cordier,
O.Houdas, Clement Huart. Louis Massignon, J. Vınson ve A. Vısiere’den oluşan bir idare heyeti görevlendirildi. İslâm dünyasıyla ilgili farklı alanlarda uzmanlaşan isimler kaleme aldıkları çalışmalarla dergiye önemli katkılarda bulundular. 1918-1919 yılları için müşterek çıkan
36. sayıdan itibaren Louis Massignon derginin müdürü oldu ve idare heyetinin adı teknik konsey olarak değiştirildi. Derginin yayımı I. Dünya Savaşı esnasında yavaşladıysa da 1920’-den itibaren yeniden hızlanarak bir yıl içinde beş sayı çıkabilecek duruma geldi. İdare heyetinin önde gelen isimlerinden L. Bouvat, İslâm dünyasındaki basını taramakta ve ulaşabildiği yayınları tanıtırken muhtevaları konusunda hazırladığı raporu her cildin sonunda eklemekteydi. Dergiye ulaşan kitap ve mecmuaların genişçe tanıtıldığı “Livres et documents”, İslâm dünyasıyla ilgili son gelişmeler hakkında önemli bilgi notlan ile belgelerin yayımlandığı “Notes et documents" ve güncel konularla ilgili haberleri özet halinde veren “Faits divers" başlıklı yazılar da genelde onun imzasıyla çıkmaktaydı.
Revue du monde musulman da İslâm dünyasındaki eğitim faaliyetlerine geniş yer verilmiş, özellikle Mısır ve Hindistan'daki geleneksel İslâm eğitim kurumları hakkında makaleler yayımlanmıştır. Germain Martin'in “L’universite egyptienne” (Xill/5, s. 1-29), Louis Massignon’un “L'histoire des doctrines philosophiques arabes â l’universite du Caire” (XXI, 149-157), D. Menant’ın "A propos de l’universite musulmane d’Aligarh” (XXI, 268-289), Paul Marty’nin “La medersa de Saint-Louis” (XXVIII, 1-107), R. Majerczak’in “Notes sur l'enseignement dans la Russie musulmane avant la revolution” (XXXIV, 179-246) adlı makaleleri bunlar arasında zikredilebilir. Osmanlı Devleti'ne dair makale ve diğer yazılar arasında Clement Huart’ın (“L’annuaire offıciel ottoman”, IV/2, s. 369398; “L’ancien regime dans l’Empire ottoman", VI1/3, s. 281-286) ve Jean Deny’nin (“L’adoption du calendrier gregorien en Hırquie”, XLIİI, 46-53; “Zia Goek Alp”, LXI, I42) çalışmalarının öne çıktığı görülmektedir.
Hint ve Malay müslümanlarıyla ilgili makalelerin önemli bir kısmı ise Antoine Cabaton’a aittir.
Yazarlarının büyük bir kısmını Fransız şarkiyatçıların ve kısmen sömürgelerde görev yapanların oluşturduğu Revue du monde musulman da zaman zaman müslüman yazarların da makaleleri yayımlanmıştır.
Bunlar arasında Osmanlı vatandaşı olanlar da vardır. “l’Islam en Bosnie et Herzegovine" başlıklı ilk makalesinde (11/7, s. 299-309) “İmzâ Mahfoûz" takma adını kullanan, daha sonra Mohammed Djinguiz ismiyle yazmaya devam eden müellif son dönem Hariciye nâzırlarından Ahmed Tevfik Paşa’nın oğlu
İsmâil Hakkı Bey’dir ve "Les tittres en Turquie” (111/10, s. 244-258), “l’lslam en Australie et en Polonesie” (1V/2, s. 75-85), “l’lslam en Bulgarie et dans la Roumanie” (V/7, s. 482499) başlıklı makaleler ona aittir. Dergide özellikle siyasî konularda makale kaleme alanların takma ad kullandıkları, hatta Osmanlılar’ın son dönemi hakkında makaleler yazan müellifin "X." kısaltmasını tercih ettiği görülmektedir. "Les courants politiques dans la Turquie contemporaine" (XXI, 158-221), “Doctrines et programmes des partis politiques ottomanes" (XXII, 151-164), "Le panislamisme et le panturquisme” (XXII, 179-220), "Les courants politiques dans le milieu musulman” (XXV, 236-281) adlı makaleler bu imzaya aittir.
İslâm ülkelerinde yaşayan yahudi azınlıklar konusundaki makalelerin tamamına yakını Mission Scientifique au Maroc'ta çalışan Nahum Slouschz adlı bir hahama aittir: "Lesjuifs de Tripolitaine" (11/5, s. 2834), “Lesjuifs en Afghanistan" (IV/3, s. 502511), “Lesjuifs et le Judaîsme aux İndes” (1V/4, s. 728-769) Slouschz'un başta Trablusgarp ve Kuzey Afrika olmak üzere farklı konularda da önemli makaleleri vardır: “Les turcs et les indigenes en Tripolitiane" (1/3, s. 364-372), “Le nouveau regime turc en Tripoli" (VI/9, s. 52-57) Fas'la ilgili makaleler genelde E. Michaux-Bellaire imzasıyla yayımlanmıştır: “Une tentative de restauration idrissite â Fes” (V/7, s. 393423), "l'lslam et l'etat marocain" (VI1I/7-8, s. 313-343). Fransa’nın Batı Afrika sömürgeleriyle ilgili makaleler bu bölgede görevli sömürge memurlarından Paul Marty ve Maurice Delafosse’a, Malay bölgesi müslümanlarıyla ilgili makaleler ise genelde HollandalI şarkiyatçı C. Snouck-Hurgronje'a aittir.
Avrupalı şarkiyatçılardan ziyade Rus meslektaşlarından daha çok yararlanan Alfred le Chatelier, dergide Rusya topraklarında yaşayan müslüman toplumlarla ilgili çok sayıda makaleye yer vermiştir. İbrahimoff’un “Les troukmans, leurs steppes et leur droit coutimier" (X!X/9, s. 124-143), Moulla Aminoff'un “Les progres de l'instruction chez les musulmans russes” (IX/ 10,s. 247-263), J. Reby’in “L’enseignement des langues orientales en Russie" (XI/3, s. 357-380) adlı makaleleri bunlara örnek gösterilebilir. Revue du monde musulman' da Çin müslümanları hakkında da oldukça geniş makaleler yayımlanmıştır. Bunların önemli bir kısmı bu ülkeye bir seyahat gerçekleştiren Olonde’nin araştırmasına dayanmaktadır. Dünyanın farklı bölgelerinde ve özellikle Avrupa, Afrika, Asya'da azınlık olarak yaşayan müslüman toplumlarla ilgili çok sayıda makalenin yer aldığı Revue du monde musulman âdeta ansiklopedik bir bilgi kaynağı özelliğini taşımaktadır.
Derginin 1953 yılında yayımlanan 53. sayısı İslâm dünyasını ülke ülke anlatan bir yıllık olarak hazırlanmıştır.
Derginin 1911 yılı Kasım ayında çıkan 325 sayfalık 16. sayısı İslâm dünyasında yürütülen misyonerlik faaliyetlerine ayrılmış ve bu faaliyetler “La conquete du monde musulmane” başlığıyla bir fetih hareketi olarak takdim edilmiştir. Sultan Reşad'ın cihâd-ı ekber çağrısını reddettikleri iddia edilen Fransız sömürgelerindeki müslüman önderlerin Arapça kaleme aldıkları mektuplar Fransızca tercümeleriyle birlikte derginin 19. sayısını oluşturmuştur (“Les musulmans français et la guerre", XXIX, I-386). Fransız hükümeti, Afrika'daki sömürgelerinden topladığı müslüman askerlerin I. Dünya Savaşı esnasında Fransız ordusuna sadakatlerini ifade ettikleri mektuplarını dergiye vermiş, bu mektuplardan oluşan 33-34. sayı propaganda amacıyla “Tahiyyetü’l-'alem / Le salut du drapeau" üst başlığıyla yayımlanmıştır (“Temoignages de loyalisme des musulmans français", XXXIII-XXXIV, 1-147) Fransa’nın yanında Almanya, İspanya, Hollanda, İtalya ve Rusya'nın İslâm siyaseti de Revue du monde musulman'ın bazı sayılarında kitap hacminde makalelerde ele alınmıştır: C. Snouck-Hurgronje, “Politique musulmane de la Hollande" (XlV/3, s. 377509); Antoine Cabaton, “L’orientalisme musulman et l’Italie moderne" (XXVII, 1-53); Joseph Castagne, “Le bolchovisme et l’Islam” (Ll, 1-254; Lll, 1-254); L. Bouvat, “La politique de l'Espagne en Afrique” (V/8, s. 683-691),
Revue du monde musulmanöa dünyanın çeşitli ülkelerindeki şarkiyat kurumlan ve faaliyetleri hakkında düzenli olarak bilgiler verilmiştir: “Les etudes orientales â Londres" (lX/9, s. 156-157); Louis Massignon, “Les etudes islamiques â l’etranger” (XXXVI, 23-58); Andre Sekaly, “Les deux congres musulmans de 1926" (LIV, 1-219) Derginin bir diğer özelliği, bazı makalelerin içine konuyla ilgili çok sayıda fotoğraf ve Arapça orijinal yazı örneklerinin konulmasıdır. Dergide yer alan bütün yazarlar ve yazılarıyla ilgili 1911 ve 1926 yıllarında iki indeks hazırlanmıştır.
1927 yılından itibaren yayımını Revue des etudes islamiques adıyla sürdüren derginin adının değişmesinde 1918'de müdür olan Louis Massignon'un etkili olduğu bilinmektedir. Altmış iki ciltlik yayın hayatı boyunca Paul Geuthner'e ait Librarie Orientaliste ekibi tarafından neşredilen Revue des etudes islamiques başlangıçta yılda dört sayı çıkarken daha sonra iki sayıya inmiş, zaman zaman bazı sayılar bir arada yayımlanmış, II. Dünya Savaşı süresince (1941-1946) kesintiye uğrayarak ciltleri birleştirilmiş, ardından uzun müddet varlığını sürdürmüş, 1998'de basılan 1993-1994 yıllarına ait ortak ciltten (LXI-LX1I) sonra yayımı durmuştur. Danışma ve redaksiyon kurullarında Roger Arnaldez, Jacque Berque, Henry Corbin, Henri Masse, George M. Makdisi, JeanClaude Vadet ve Gaston Wiet gibi tanınmış oryantalistlerin bulunduğu dergi 1956'dan itibaren Massignon'un görevli olduğu College de France bünyesindeki Müslüman Sosyolojisi Bölümü'nün sorumluluğuna geçmiş, ayrıca daha önce Emest Leroux Yayınevi tarafından yayımlanan dergi bundan böyle Paul Geuthner Yayınevi’nin bir neşri olarak çıkmaya başlamıştır. Uzun süre Massignon'un yönetiminde yayımını sürdüren Revue des etudes islamiques, onun yaşlanması üzerine 1956'dan itibaren M. Henri Laoust ile birlikte ortak bir editörlük mârifetiyle hazırlanmış, Massignon'un ölümünden (1962) sonra Laoust tarafından çıkarılmıştır. Laoust 1981'de çıkan XL1X. ciltten itibaren yerini Dominique Sourdel'e bırakmıştır.
Derginin ilk sayılarında daha çok müslüman toplum ve kabileler, İslâm tarihi, İslâmî kurumlar, Arap edebiyatı ve yenilik hareketleri üzerine makaleler yer alırken 1960'lardan sonra Kur'an araştırmaları, İslâm düşüncesi, kelâm, İslâm hukuku, reddiyeler ve sûfîler hakkındaki yazılara ağırlık verilmiş, 1980 sonrasında İslâm medeniyeti ve sanatıyla ilgili konular yanında tercümeler öne çıkmaya başlamıştır. Yazılar büyük çoğunlukla Fransızca kaleme alınmıştır. Nâdir olarak İngilizce makalelere de rastlanmakta, ayrıca yazarlar arasında bazı Türkler ve Araplar yer almaktadır. Derginin bazı sayıları şarkiyatçılar için hâtıra veya armağan şeklinde çıkmıştır. Bu çerçevede Lll. cilt (1984) Henri Laoust'a, Llll/1. cilt (1985) Michel Ecochard'a, LIV. cilt (1986) Dominique Sourdel'e ithaf edilmiştir.
Her biri yaklaşık 150 sayfalık sayılar halinde yayımlanan Revue des etudes islamiques’te Jean Deny, A. Visiere, Paul Marty, Acille Sekaly gibi eski yazarların yanı sıra yeni yetişen şarkiyatçıların makalelerine de yer verilmiş, Türkiye ile ilgili makalelerin sayısında önemli bir artış olmuştur. Dergide bütün yazılar kendi içinde bir tasnife tâbi tutularak “enqûetes”, “memoires" ve “chronique" başlıkları altında yayımlanmıştır. Başta Jean Deny gibi Türk dili uzmanları yanında Türk akademisyenlerin de dergiye katkıda bulundu
ğu görülmektedir. Revue du monde musulman da İslâm dünyasıyla ilgili makaleler sıkça yer almış. Ezher başta olmak üzere diğer İslâm ülkeleri eğitim kurumlan da gündemde tutulmuştur. College de France'ın Müslüman Sosyolojisi Bölümü’ndeki derslerden hareketle İslâm dünyasının değişen gündemleri, kadının konumu, sanatkârlar, köylü ve işçilerin sosyal durumu, sendikalar ve şehircilik gibi konularda makaleler yayımlanmıştır. Revue des etudes islamiques’te İslâm konusunda uzmanlaşmış akademisyenlerin makalelerinin Revue du monde musulman dakilere oranla daha fazla yer aldığı görülmektedir. Bunların başında derginin müdürü Henri Laoust’un "Le reformisme orthodoxe des ‘Salafiya’ et les caracteres genereux de son orientation actuelle" (VI/
2[ 1932], s. 175-224), “Comment defınir le sunnisme et le chiisme” (XLVII/1 11979], s. 3-17) adlı çalışmaları özellikle zikredilebilir.
Revue des etudes islamiques’in son döneminde akademik makalelere ağırlık verilmiş, 1968 yılında Nicoara Beldiceanu ve I. Beldiceanu’nun yayın konseyinde yer almasıyla Osmanlı tarihine daha fazla yer ayrılmıştır. Nicoara Beldiceanu’nun “la Moldavie ottomane â la fin du XVe siecle et au debut du XVIe siecle" (XXXVII/2 119691, s. 239-266), Bistra A. Cvetkova’nın “Vıe economique de villes et ports balkaniques aux XVe et XVIe siecles’’ (XXXVllI/2 11970), s. 267-355), Bertold Spuler'in “La diplomatie europeenne â la sublime porte aux XVe et XVIIle siecles" (XXXIX/1 (1971), s. 3-28), Jean-Louis Bacque-Grammont’un “L’abolition du califat vue par la presse quotidienne de Paris en mars 1924” (L 11982), s. 207-248) adlı makaleleri bunlardandır. Bu dönemde Türk akademisyenlerin çalışmalarına da rastlanmaktadır. Bunlar arasında Rahmi Hüseyin Ünal (“Monumets salguqides de Kemah |Anatolie orientale)", XXXV 11967|, s. 149-172), Nurhan Atasoy (“Un manuscrit mamlûk illustre du Sahnâma”, XXXVII/1 ) 19691, s. 151-158), Filiz Yenişehirlioğlu (“L’evolution des programmes decoratifs en ceramique dans les monuments ottomans au cours du XVIe siecle", LIII/2 [ 1985), s. 243-276) anılabilir. Dergiyi akademik çevrelerde belli bir saygınlığa kavuşturan, makaleleri kadar önemli bir özelliği de her biri on iki bölümden oluşan, İslâm dünyası hakkında yayımlanan kitap ve dergi tanımlarını ihtiva eden “Asbtracta islamica" adlı kısmıdır. Derginin L. cildine kadar çıkan sayılarının indeksi müstakil bir sayı halinde yayımlanmıştır (LV-LVII/2, 1986).